Ons Erfdeel. Jaargang 40

[p. 453]

Taal- en cultuurpolitiek

Het buitenland en wij

Toen in september 1666 Londen gedurende vijf dagen door een enorme brand werd geteisterd, waren de Engelsen net in de zgn. ‘Second Anglo-Dutch war’ verwikkeld. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Nederlanders de brand, die een belangrijk deel van de binnenstad verwoestte, als een straf van God voor de oorlogszucht van het perfide Albion beschouwden. Had de Heer immers geen duidelijk teken gegeven door de Dutch Church in Londen te sparen? De Londense bevolking van haar kant reageerde nogal xenofoob op de gebeurtenissen. Zo werd onmiddellijk na de ramp een Nederlandse bakker in Westminster die zijn oven wou voorverwarmen door een woedende menigte - die er stellig van overtuigd was dat het hier een brandstichter betrof - uit zijn woning gesleept en bijna dood geslagen. Verschillende andere buitenlanders, voornamelijk Nederlanders en Fransen, werden gearresteerd en opgesloten.

In Dutch Crossing geeft Robert Borgerhoff Mulder een overzicht van de ‘Dutch reactions to the Great Fire of London’. Hij behandelt daarbij zowel de verslaggeving in de pers als de voorstelling en verwerking van de brand in kaarten, poëzie, schilderijen enz. In de Nederlandse verslaggeving overheersten de anti-Engelse gevoelens. In een door de Amsterdamse drukker Frederick de Wit in 1666 uitgegeven artikel is er sprake van ‘een straffe van de Goddelijcke handt, zijnde geweest als een Hemels Vyer dat niet konde geblust werden’. Dit soort pamfletten werd vaak in meerdere talen opgesteld, zodat de Nederlandse visie op de brand ook de opinie in de rest van Europa ging beïnvloeden. Ook in de poëzie waren vijandige woorden aan het adres van de Engelsen bon ton, hoewel uit het werk van een handvol dichters oprecht medeleven met de getroffen inwoners van Londen spreekt. Nederlandse schilders van hun kant deden hun best om het Londense inferno in al zijn glorie en gruwelijkheid te vatten in hun werk, maar vermeden wijselijk elke toespelingen op de eventueel goddelijke oorzaak van de brand: zij moesten immers rekening houden met mogelijke Engelse kopers.

Rob van Ginkels ‘Foreigners' views of the Dutch: Past and Present’ is een ander boeiend, zij het wat te beknopt en schematisch stuk uit hetzelfde nummer van Dutch Crossing. In zijn inleiding merkt Van Ginkel op dat kleine naties steeds nieuwsgierig zijn naar de manier waarop andere en grotere naties hen waarnemen. Dat die interesse voor het eigen imago al lang in Nederland leeft, blijkt bv. uit het feit dat een van de eerste reisbeschrijvingen over de Lage Landen, Lodovico Guicciardini's Descrittione di tutti i Paesi Bassi (1567), reeds in 1612 in het Nederlands werd gepubliceerd.

Van Ginkel spitst zijn stuk toe op de nationale identiteit, m.a.w. ‘what struck foreign visitors in the norms and values, mores and manners, virtues and vices of the Dutch’. Hij geeft het over ‘older images’ (bv. Goethe, Voltaire en Sir William Temple), maar ook over het merkwaardige A Note on Dutch Behaviour van de Amerikaanse antropologe Ruth Benedict. In opdracht van het Office of War Information, dat wrijvingen wou vermijden tussen de Amerikaanse bevrijders en de Nederlandse burgers, schreef zij in 1944 een viertal memo's over het karakter van de gemiddelde Nederlander.

Het begrip ‘nationale identiteit’ en de beschrijving ervan werden na de Tweede Wereldoorlog zeer discutabele onderwerpen in de sociale wetenschappen. Maar dat belette niet dat sindsdien, en zelfs vrij recent, een behoorlijk aantal buitenlanders hun persoonlijke kijk op de nationale eigenschappen van Nederland en de Nederlanders te berde hebben gebracht. Boeken als The Undutchables van Colin White en Laurie Boucke, en Sylvain Ephimenco's Hollandse kost gingen zelfs buitengewoon vlot over de toonbank in Nederlandse boekhandels, hoewel de inhoud vaak allerminst vleiend was voor de kopers.

Van Ginkel sluit zijn artikel af met de stelling dat de studie van de functie van deze voorstellingen van de Nederlandse identiteit eigenlijk interessanter is dan het concept van de identiteit zelf.

[p. 454]

Die ‘identiteit’ is immers geen objectief gegeven maar het product van een subjectieve voorstelling.

Dutch Crossing. A Journal of Low Countries Studies. Vol. 20, no. 1 (Summer 1996). Via ALCS, Dept. of Dutch Studies, University of Hull, Hull HU6 7RX, Groot-Brittannië.

•

Identiteit is ook een belangrijk onderwerp in Presenting the Past: History, Art, Language, Literature, het derde deel in de serie Crossways, én in een overzicht van een aantal lezingen die gehouden werden tijdens de tweede ‘International and Interdisciplinary Conference of Low Countries Studies’ (University College London, 1994). In de opgenomen teksten wordt onderzocht op welke manieren vorm werd gegeven aan het verleden en hoe dit werd gepresenteerd in de geschiedenis, kunstgeschiedenis, literatuur en taalstudie in de Lage Landen. Zo wordt bv. beschreven hoe in het jonge België van de negentiende eeuw getracht werd om door middel van de ‘mythe’ van de Gulden-sporenslag een soort sociale en politieke band te smeden. Uit de historische gebeurtenis wordt een collectief geheugen gedistilleerd. Gevert H. Nörtemann toont in dit stuk aan dat het hier niet louter om een mythe van de Vlaamse Beweging gaat. Er is overigens geen eenduidigheid: zo werd de slag door de liberale journalist en uitgever Lodewijk Opdebeek als een episode in een lange strijd tussen het proletariaat en het kapitaal geïnterpreteerd.

jane fenoulhet & lesley gilbert (ed.). Presenting the Past. History, Art, Language, Literature. Series Crossways Vol. 3, 1996. ISBN 0 9517293 3 0; 335 p. Via Centre for Low Countries Studies, University College London, Gower Street, London WC1E 6BT, Groot-Brittannië.

•

Met zijn boek The Low Sky: Understanding the Dutch wil de historicus Han van der Horst buitenlanders vertrouwd maken met de moderne Nederlandse maatschappij, want ‘The Netherlands can be a very strange place for newcomers’. De titel van het boek ontleende Van der Horst aan de uitspraak van een Braziliaanse vriend, die een soort ‘vlakheid’ - een wantrouwen tegenover het onconventionele, het verrassende en het avontuurlijke - vaststelde bij een eerste bezoek aan Nederland: ‘You must not stay here. The sky is too low.’ Van der Horst geeft toe dat er inderdaad een overdreven angst voor risico is in Nederland, maar schrijft ook: ‘Countries and peoples have



their own characters, but these cannot be captured in a superficial glance at their folklore.’ Hij verwijst naar de cursussen die het Tropen Instituut in Amsterdam organiseert: daarin maken buitenlanders kennis met de ‘Dutch way of life’ aan de hand van vijf karakteristieke eigenschappen van de Nederlandse samenleving, die zich als volgt laten omschrijven: egalitair, utilitair, georganiseerd, mercantiel en gesteld op privacy. Van der Horst heeft deze eigenschappen als uitgangspunt genomen voor de structuur van zijn boek. In elk hoofdstuk graaft hij naar de historische wortels van de betreffende eigenschap en geeft hij concrete en vaak geestige praktische voorbeelden. In een zesde hoofdstuk staan de culturele minderheden in Nederland centraal. Deze ‘nieuwe Nederlanders’ zijn immers zozeer een deel geworden van de Nederlandse maatschappij dat ze het gezicht van die maatschappij zijn gaan meebepalen. Door de opname van dit hoofdstuk duidt Van der Horst ook aan dat zijn boek geen statische, algemeen-geldende waarheden bevat: ‘This book is about change. It describes processes. I write this today, tomorrow the Netherlands will be a little different.’

han van der horst, The Low Sky: Understanding the Dutch (vert. Andy Brown). Schiedam / Den Haag: Scriptum / Nuffic, 1996, 299 p.

•

Gedurende de eerste helft van 1997 neemt Nederland het voorzitterschap van de Europese Unie waar. Ter gelegenheid daarvan verscheen

[p. 455]

deel 40 van de reeks Nachbarn onder de titel Niederländer und Deutsche und die Europäische Einigung. Friso Wielenga schrijft in zijn voorwoord dat de EU aan de vooravond van de topbijeenkomst in Amsterdam in juni 1997 voor belangrijke problemen en beslissingen staat, zoals de uitbouw van een economische unie in samenhang met de politieke integratie binnen Europa, de uitbreiding van de Unie in oostelijke richting en de creatie van een ‘Europa van de burger’. Een aantal van deze discussiepunten dateert reeds van de Europese top in Den Haag (1969), andere zijn het gevolg van het einde van de Koude Oorlog en de Duitse eenmaking. In achttien bijdragen worden deze hete Europese hangijzers door Nederlanders en Duitsers onder de loep genomen. Een van die artikelen heeft als titel ‘Auf dem steinigen Weg zum Amsterdammer Gipfel 1997’. De auteur, Maarten C. Brands, voorziet dat in het licht van de problemen i.v.m. de Maastricht-norm de spanningen binnen de Unie nog zullen groeien. Met de buitenlandse politiek van de EU is het droevig gesteld: gebrek aan een eigen gezicht en een pijnlijk onvermogen tot handelen zijn hier troef. Brands stipt ook de geringe politieke speelruimte van Nederland binnen de EU aan en eindigt vrij pessimistisch: ‘Sollen wir uns den Entscheidungen entziehen und - wie des öfteren in der Vergangenheit - Zuflucht nehmen zu einer Politik des Abwartens? Grosse Beschlüsse jedenfalls sind in nächster Zukunft von Den Haag nicht zu erwarten.’

Niederländer und Deutsche und die Europäische Einigung. Serie Nachbarn, 40, 1997. Via Presse- und Kulturabteilung der Kgl. Niederländischen Botschaft, Bonn.

•

Het vierde jaarboek Erasmo, onder hoofdredactie van Jelica Novaković-Lopušina en uitgegeven in Belgrado, bevat vertaalde literatuur (van Slauerhoff tot Stefan Hertmans), een hoofdstuk over reisliteratuur (met o.a. een overzichtsartikel van Rudi Wester en vertalingen uit het werk van Adriaan van Dis en Lieve Joris) en een artikel van Cornelis Augustijn over de Colloquia van Erasmus. Daarnaast zijn er ook bijdragen over beeldende kunst en vormgeving, en een tien (!) bladzijden tellende bibliografie van Servo-Kroatische vertalingen uit het Nederlands in de periode 1995-'96.

jelica novaković-lopušina e.a. (red.), Erazmo, 4, 1995/96. Via Filološki fakultet, Studentski trg 3, Kabinet 513, 11000 Belgrado, Joegoslavië.

•

Deel 19 van de aan de Université Charles-de-Gaulle (Lille III) uitgegeven serie Germanica is een themanummer met als titel Foi et religion dans la littérature néerlandaise moderne. ‘On ne peut pas dire que la religion définisse la Hollande’, merkt Gilbert van de Louw in zijn voorwoord op. Deze zeer specifieke situatie, die voortvloeit uit het moeilijke evenwicht tussen Kerk(en) en Staat dat in de Republiek van de Gouden Eeuw ontstond, is de voornaamste reden waarom in dit boek de Vlaamse literatuur buiten beschouwing blijft. Opmerkelijk is dat in de laatste decennia de creatieve inbreng van de Bijbel in de Nederlandse literatuur is toegenomen. Ondanks de secularisatie en ontkerkelijking is er een groeiende aandacht in de Nederlandse literaire kritiek voor de rol van het calvinisme en de worsteling van de schrijver met de religieuze wortels. Ad Zuiderent illustreert dat aan de hand van enkele gedichten van Rutger Kopland. Voor Kopland is de taal van de Bijbel de taal van ‘fausses promesses’, die zeer nauw samenhangt met angstige herinneringen uit de kindertijd. De mens kan slechts vrij worden op het ogenblik dat hij erin slaagt om de Bijbelteksten als louter poëzie te lezen.

jean-jacques pollet e.a. (red.), Foi et religion dans la littérature néerlandaise moderne. Serie Germanica, 19, 1996. Via Germanica, Université Charles-de-Gaulle - Lille III, B.P. 149, 59653 Villeneuve d''Ascq, Frankrijk.

•

Op 20 oktober 1971 werd de ‘Princess Beatrix Chair of Dutch Language, Literature and Culture’ - inmiddels omgedoopt tot ‘Queen Beatrix Chair’ - plechtig ingehuldigd aan de University of California at Berkeley. Dit Dutch Studies Program was en is nog steeds de vrucht van een gedeelde financiële inspanning van de universiteit zelf en de Nederlandse regering.

Onmiddellijk na de inhuldiging begon de zoektocht naar een hoogleraar voor deze leerstoel. Na lang wikken en wegen viel de keuze op Johan Snapper, een assistant professor uit de eigen Berkeley-rangen. Snapper was op dat ogenblik een germanist die zich bezighield met de studie van de 18de-eeuwse Duitse letteren, met bijzondere aandacht voor de Sturm und Drang beweging. Hij stortte zich met ware Tatendrang op zijn nieuwe taak. De kersverse Princess Beatrix Professor ontpopte zich tot

[p. 456]

Johan Snapper (º1935)

een ‘self-made Netherlandist’, maar hij deed meer dan de nodige vakkennis verwerven: onder zijn enthousiaste leiding groeide het Dutch Studies Program verder uit, zodat het vandaag mogelijk is om in Berkeley een Masters of Arts degree in Dutch-Flemish studies te behalen. Snapper haalde de bekende Nederlandse schrijvers Cees Nooteboom en Harry Mulisch als Regents' Lecturers naar de UCB-campus en organiseerde tal van andere evenementen. Vanaf 1985 vond ook een ‘biennial international conference’ plaats, waar het afwisselend over de literatuur of de taal in de Lage Landen gaat. Daarnaast bekostigt de Belgische overheid sinds 1982 een ‘Peter Paul Rubens Chair for the History and Culture of the Lowlands’, waarin jaarlijks een ‘visiting professor’ van een van de Vlaamse universiteiten plaatsneemt.

In 1996 bestond het Dutch Studies Program 25 jaar. Het Festschrift dat bij die gelegenheid verscheen, is volgens de editors bijna vanzelfsprekend samengesteld ‘mainly to honor that person who has made the Program possible and who has directed its progress to flourishing success’. Snapper mocht in het verleden al onderscheidingen ontvangen van de Amerikaanse, Belgische en Nederlandse regering. Met Vantage Points wordt hij nu gelauwerd door Vlaamse, Nederlandse en Amerikaanse vrienden en collega's.

Het is bijgevolg niet verwonderlijk dat in deze bundel een aantal stokpaardjes van Johan Snapper wordt bereden. Een voorbeeld hiervan is de bijdrage van Francis Bulhof over Otto Christian Friedrich Hoffham, een als Pruisische onderdaan geboren 18de-eeuwse ‘Nederlandse’ auteur. Bulhof licht zijn keuze als volgt toe: ‘As Johan Snapper combines a scholarly interest in German Enlightenment and Sturm und Drang with his specialty in Dutch literature, it seems fitting to introduce this eighteenth-century German “Gastarbeiter” in a Festschrift in his honor.’ Hoffham, wiens naam inderdaad niet echt bekend is in de Nederlandse literatuurgeschiedenis, schreef o.a. Toward a Theory of Dutch Poetry (Proeve eener theorie der Nederduytsche poëzy, 1788), een amusante poetica van de classicistische Nederlandse letteren. In dit meesterwerk - geschreven toen hij na jaren actief te zijn geweest als zakenman in Amsterdam weer in zijn geboortestreek was gaan wonen - citeert en behandelt Hoffham een zestigtal dichters. Hij doet dit met grote kennis van zaken en deinst er niet voor terug om in zijn betoog hier en daar een gevestigde waarde neer te sabelen. Zo pleit hij voor een rationeel proza, omdat de dwang van het rijm de auteur oneerlijk maakt. Hoffham richt zijn vlijmscherpe sarcasme ook graag op de zwakke plekken in Joost van den Vondels verzen, zoals bv. het verheven taalgebruik. Bulhof wijst terecht op de verdienste van het werk van Hoffham, ‘a critical mind who kept his sanity amidst the adulation’: de Pruisische Nederlander bekijkt zijn onderwerp met de eigenzinnige blik van de buitenstaander en dat maakt hem een beetje de ‘godfather of Neerlandica extra muros’, de peetvader van een familie waarvan Johan Snapper een eminent lid is.

blake lee spahr e.a.. (red.), Vantage Points. Festschrift for Johan P. Snapper. Publications of the American Association for Netherlandic Studies Vol. 10. Lanham(md): University Press of America, 1996. isbn 0-7618-0421-8; 266 pp.

•

Sinds 1993 kan de neerlandistiek in Midden- en Oost-Europa op extra geld van de Nederlandse Taalunie rekenen. In Taalschrift (1997-1), het door diezelfde Taalunie uitgegeven tijdschrift, wordt een artikel gewijd aan de Praagse neerlandistiek, die in maart van dit jaar haar 75e verjaardag vierde. Blijkbaar is er in Kafka City geen gebrek aan belangstelling voor de studie van de Nederlandse taal en cultuur: in 1996 meldden zich 198 nieuwe stu-

[p. 457]

denten aan, waarvan er 14 werden toegelaten. Momenteel telt de volledige vakgroep 50 studenten. Waar het toelatingsbeleid vroeger strikt werd gecontroleerd door het politieke systeem, is de huidige studentenstop vooral te wijten aan een tekort aan leslokalen en docenten. Desondanks versagen de Praagse neerlandici niet: de verse finaciële injectie staat garant voor meer studiebeurzen en boeken, gastcolleges door Nederlandse en Vlaamse docenten enz. Bovendien staat er een tweede herziene editie én een elektronische versie van het Nederlands-Tsjechische woordenboek op stapel. Alle pecuniële zorgen ten spijt zien de Praagse hoogleraren Nederlands de toekomst dan ook met vertrouwen tegemoet.

Taalschrift (1997-1) te verkrijgen via Algemeen Secretariaat Nederlandse Taalunie, Lange Voorhout 19, PB 10595, 2501 HN Den Haag, Nederland (fax: [phone] / e-mail: [e-mail]).

Filip Matthijs