Ons Erfdeel. Jaargang 40

[p. 447]

Theater

Het stempel van de artistieke leiding

Terugzien op het voorbije toneelseizoen betekent onder meer terugzien op een tweevoudig - of eigenlijk drievoudig - afscheid in artistiek leiderschap: in Den Haag zegde Erik Vos na 25 jaar zijn Appeltheater vaarwel en in Rotterdam, bij het RO theater, sommeerde het bestuur Peter de Baan en Koos Terpstra het veld te ruimen: hun beider zienswijzen bleken een bron van eindeloze conflicten. Voor Erik Vos is het afscheid van De Appel allerminst een afscheid van het theater: de directie van Carré wist hem reeds moeiteloos te strikken voor de regie van een opera. En zo zullen Terpstra en De Baan, in welke functie of positie ook, een aantal geplande regies voor het RO theater zeker door willen zetten.

Met een grootschalig Oidipous-tweeluik zette Erik Vos zijn paraaf onder een imponerende toneelcarrière. Dat Vos nu al tot de coryfeeën van het Nederlandse theater gerekend kan worden, lijkt boven elke twijfel verheven. Zijn betekenis voor de ontwikkeling van het Nederlandse toneel echter moet niet worden overschat: die ligt vooral, kort maar hevig, in zijn jonge jaren, in een stuk of wat vernieuwende regies bij de Nederlandse Comedie, vlak voor Aktie Tomaat, en in een aantal projecten uit de begintijd van De Appel. In een meer recent verleden bleken de eigen stijl van Vos en het eigen huis van De Appel ook bepaalde beperkingen te hebben, al werden die niet zelden op geraffineerde wijze gecamoufleerd door een steeds opzienbarender en overrompelender toneelbeeld - zoals in de enscenering van Goldoni's Trilogie van het zomerverblijf (1993), en zoals min of meer ook in deze laatste regie van Vos.

Een groeiende binding met het eigen, vaste publiek - geen gezelschap kan bogen op zoveel trouwe vrienden, annex gulle donateurs - maakte daarbij de beantwoording aan een bepaald verwachtingspatroon noodzakelijk, waardoor het vuur weleens wat minder hevig vlamde - helaas ook bij de acteurs. Een veteraan als Eric Schneider speelt zijn rol inmiddels precies zoals men dat van hem verwacht, en in dit geval is dat geen aanbeveling. Zijn Oidipous - die in Kolonos, in het eerste deel speelt Aus Greidanus de titelrol - wordt vak-

Herman Bolten in ‘Fröken Julie’ door De Paardenkathedraal.
Regie Dirk Tanghe - Foto Sjouke Dijkstra

kundig geacteerd, maar niet doorleefd; overtuigd van zichzelf, maar voor de toeschouwer niet overtuigend. Na jarenlange aanwezigheid in altijd maar diezelfde omgeving lijkt tussen de man en zijn rol zelfs de minste speling teloor gegaan. Men knipt met zijn vingers, en zie: Eric Schneider is muis, is olifant, is Oidipous. Maar van de krachtmeting tussen acteur en personage - die toneel zo weergaloos boeiend kan maken - is weinig meer over dan een spaarzaam zoekend gebaar, een enkele herstelde verspreking. En zelfs in die kleinigheden verraadt zich een zekere, men zou haast zeggen ‘Haagse’ affectatie. Toneelspelers mogen dan, per definitie, de waarheid liegen, ze moeten zich ervoor hoeden op den duur meesters te worden in het vernachelen van de meute.

Het pleit voor Stefan de Walle, acteur bij het RO theater, dat hij in zijn vertolking van de titelrol in Büchners Woyzeck niet de weg van de minste weerstand kiest. Integendeel, de geringste details in de structuur van zijn personage lijken hem materiaal aan te reiken voor een verfrissende interpretatie. Op respectabele wijze probeert hij van de weerbarstige Woyzeck een wezen van vlees en bloed te maken. Bij hem wél die gezochte wedijver met de verbeelding die aan toneel die uitzonderlijke spanning kan geven. Maar door de gezwollen

[p. 448]

enscenering van regisseur Peter de Baan lijkt De Walle eerder gedwarsboomd dan gesteund in zijn poging. Kennelijk wil de regie niet minder dan naar de sterren reiken, met een hellend toneelvlak dat een afgesneden segment van de aardbol lijkt te verbeelden, met een achtergrond als een grenzeloos firmament en een entourage in symbolen, lichteffecten, bijfiguren en muziek die losgeslagen is van elke werkelijkheidszin. Het valt niet mee daar tegenop te spelen, en men vraagt zich af hoe De Walle als Woyzeck en Sabrina van Halderen als Marie het gedaan zouden hebben in de besloten omgeving van het dorpsdrama waartoe Büchners ongepolijste tekst óók een ingang biedt. De ideeën en de daarbij aansluitende enscenering van een regisseur kunnen het wezen van een toneeltekst evengoed openbreken als smoren. Het laatste lijkt het geval in deze regie van De Baan, bij wie de ideeën wellicht te visionair en de enscenering te kosmisch georiënteerd zijn.

In Fröken Julie van de Utrechtse Paardenkathedraal, waar Dirk Tanghe sinds kort het artistiek beleid bepaalt, is de samenhang tussen visie en vormgeving veel harmonieuzer. Al is de keuken van Strindberg bij Tanghe een metalen trap geworden - zo hoog en zo breed als de gehele toneelopening - inhoud en uitbeelding wringen niet, maar geven allengs hun zinvolheid bloot. Het duurt lang voordat de eerste zin gesproken wordt: daar is dan al een behoorlijk stuk Publikumsbeschimpfung aan voorafgegaan, met een rokende kokkin Kristin - Paula Bangels, kortgerokt en hooggelaarsd - onder aan die trap, een keiharde discodreun uit de geluidsboxen en verder helemaal niets. De minutenlange entree van de bediende Jean, swingend van de trap af naar beneden, en later die van Julie, doen ons beseffen dat we evenzeer naar een moderne balletvoorstelling als naar een laat negentiende-eeuws naturalistisch drama zitten te kijken.

Zo verkent Dirk Tanghe, brutaal als altijd, eens te meer de grenzen van het theater, en blijkt een toneeltekst voor hem niet meer of minder dan een inspiratiebron waaruit zich een schouwspel wil bevrijden dat er niet zozeer op uit is het publiek te behagen als wel het te ontregelen. En zijn spelers gaan mee in de gekte: Herman Bolten als Jean en Marie-Louise Stheins als Julie spelen met de passie en het temperament van de hoofdpersonen in Who's afraid of Virginia Woolf. Stheins doet daarbij in de verte denken aan een vrouwelijke macho-figuur als Madonna - verleidelijk als een maagd, machtswellustig als een man. En in haar handen gedraagt Bolten zich soms als een kat, dan weer als muis - een fascinerend spel.

Er wordt alom gewerkt en gezweet, met een inzet die verrast en die de toeschouwer het bevredigende en opwindende gevoel geeft dat niet één acteur, maar het hele ensemble zich beijvert hem met verbijstering te slaan. Zo vertoont het toneel van Tanghe, dat evenmin als dat van de andere regisseurs/artistiek leiders gespeend is van een zekere megalomanie, in ieder geval geen sporen van zelfgenoegzaamheid. Tanghes regie geeft lucht aan de verbeelding en schept ruimte voor de acteurs: en die teren niet op oude roem of geslepen vakmanschap, maar testen met zichtbare energie hun talent op onontgonnen mogelijkheden.

Jos Nijhof