Ons Erfdeel. Jaargang 40

[p. 433]

Culturele kroniek

Literatuur

Zoals in een fresco de kleur

Als de jongste bundel van Eddy van Vliet ergens door opvalt, dan is het wel door de kaft. De titel, in een exquis paars afgedrukt, is ongetwijfeld een van de mooiste van het afgelopen jaar: Zoals in een fresco de kleur. De letters springen in het oog tegen een achtergrond waar, nauwelijks nog herkenbaar door de erosie van de tijd, een detail staat afgedrukt van een van de fresco's van Giotto. Alleen al die gegevens van titel en afbeelding geven in een notendop de kernaspecten van Van Vliets poëzie-opvatting aan. In de eerste plaats valt de wezenlijke rol op van het verleden en de herinnering, van voorstellingen die ondanks (of integendeel: dankzij) de tand des tijds des te intenser verschijnen. Tegelijk krijgen de personages, ruimten en gevoelens echter pas reliëf door de kracht van het schrijven, waardoor ze opnieuw - of zelfs voor het eerst - tot leven worden gewekt; die activiteit van de kunstenaar wordt in de titel indirect geëvoceerd als een onvolledig ‘zoals’: een vergelijken en een actief ver-beelden.

Deze bij uitstek romantische thematiek vormt inderdaad al geruime tijd het handelsmerk van Van Vliets succesvolle lyriek en beheerst ook integraal deze nieuwe bundel. Steevast gaat de dichter in zijn werk op zoek naar de belichaming van een droom of een ideaal, in het besef dat de volstrekte aanwezigheid hiervan hem als een schaduw blijft ontsnappen, hem voorafgaat of achternahinkt. Die ondraaglijke onvervulbaarheid dient tot op zekere hoogte gecompenseerd en verzacht te worden door de kleur van de herinnering, door de emotionele beleving en vooral door de behoedzame stilering van het vers. De poëzie brengt als het ware het geijkte kader tot stand waarbinnen een dergelijke esthetische, subjectief verankerde ervaring mogelijk wordt. Dat complexe programma wordt reeds op een bezwerende, zij het wat wollige toon verwoord in het programmatische openingsvers van de nieuwe bundel:

Eddy van Vliet (º1942) - Foto Willy Dee.

Vervul de wil van het boek.
Onsterfelijk in kalf gebonden. Staart,
oog, lichaam en krul der letters.
Ruisende codes. Het vouwbeen opent.

In de opdracht verschijnt de eenhoorn,
liggend in de maagdelijke schoot.
Schoonheid laat zich ontcijferen,
ent haar kracht. Omarmt het onvolbrachte.
(p. 5)

Die tweespalt van het onvervulbare en de drang naar vervulling - onder meer verbeeld in het beeld van de mythische eenhoorn en, intenser nog, in de verregaande erotisering van het boek en het schrift - wordt in de diverse afdelingen op verschillende wijzen verwoord. Waar de eerste afdeling teruggrijpt op het autobiografische verleden van de jeugd en de ouders, treedt gaandeweg een zekere tendens tot objectivering op. Veel meer dan de eigen herinneringen vormen dan bepaalde ruimten een uitgelezen inspiratiebron voor de dichter. Typerend is bijvoorbeeld hoe Van Vliet, ongeveer in de helft van de gedichten in deze bundel, terugkeert naar de haast klassieke ‘bin-

[p. 434]

nenplaats’ uit zijn gelijknamige bundel. Herinnering, nieuwe beleving en uiteindelijke herschrijving vallen dan op geslaagde wijze samen:

Naar de binnenplaats keerde ik weer. Het waren
meeuwen en kraaien deze keer. Zij verstonden
de kunst van de schreeuw. De ondubbelzinnige vreugde
om spek en brood doordrenkt van vet.

De tijd vulde zich met alles waarvoor
hij gecreëerd scheen. Lachen uit lust ontstaan,
het lakken van de kinderfietsen
op het glad gevroren dakterras.

De ruimte die ik ooit betrad, zag ik van bovenaf.
Voor een zweefvlucht maakten je armen zich gereed.
Voor de omkadering van de hemel zorgden je
lichtjes gespreide benen. De grenzen lagen beneden.
(p. 27)

Verleden en heden, het eigen ik en de ander, het subject en de ruimte, de concrete waarneming en de abstraherende interpretatie gaan hier op subtiele wijze in elkaar over.

Van Vliet bezit inderdaad als geen ander de gave om met enkele ruimtelijke contouren en een paar saillante details een indringende sfeer te creëren, waaraan een heel vers zijn kracht weet te ontlenen. Ook in Zoals in een fresco de kleur vormen dergelijke herkenbare locaties vaak het uitgangspunt voor het poëtische avontuur. Bijzonder treffend lijken mij de gedichten uit de derde afdeling van de bundel, waarin kleine musea ten tonele worden gevoerd. Hier komt het historische decorum, met zijn patina én zijn prullaria, geheel tot leven. Zelfs dat verzamelen creëert echter, op grond van de slotregels, geen afgeronde identiteit:

De man die zichzelf wil verzamelen,
moet wachten tot anderen hem leegschrapen.
(p. 49)

En toch, in weerwil van die intensiteit en dat onmiskenbare vakmanschap, kan ik Zoals in een fresco de kleur niet echt een grote bundel vinden. Daartoe ontbreekt het aan intensiteit, aan samenhang en zijn de gedichten vooral te ongelijk van kwaliteit. Wat aanvankelijk charmeert, blijken gaandeweg enkele veilige sjablonen, steeds terugkerende tics die voor het nodige poëtische effect moeten zorgen; de inversie (waardoor belangrijke details vooraan in de zin en in de regel worden beklemtoond), de bezwerende imperatieven, de personificatie van levenloze objecten... Op zich zijn die strategieën weliswaar efficiënt - dat heeft eerder werk van Van Vliet overtuigend aangetoond -, maar hier vestigen ze al te zeer en al te doorzichtig de aandacht op zichzelf; het effect is bijwijlen gekunsteld en protserig.

Gelukkig bewijst Van Vliet zelf in een aantal verzen dat het anders kan, gebalder én veel indringender. Zo staat er bijvoorbeeld, achteloos in het sierperk van de grote Poëzie, deze verdwaalde paardenbloem:

Achter mij gelaten. Roerloos bijten
op de stengel van de paardebloem.
Bittere smaak omhuld door een rozet
van bladeren. Alsof er niets aan was
voorafgegaan, las ik de nerven
als toekomstige levensweg.

Het zachte blozen van de pluizenbol
in de avondzon. Ik blies hem kaal
en verwierf honderd levensjaren.
Warrelende vruchtjes binnen
de cirkel van de adem, het dalen,
de aarde en het voortbestaan.
(p. 10)

Meer moet dat inderdaad niet zijn.

Dirk de Geest

eddy van vliet, Zoals in een fresco de kleur. Gedichten, De Bezige Bij, Amsterdam, 1996, 62 p.