Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 784]

Publikaties

Homogene nationale culturen?

Simon Couwenberg, emeritus hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, hoofdredacteur-directeur van het tijdschrift Civis Mundi en conservatiefliberaal publicist, is een man van grote waarheden. Hij houdt die waarheden bovendien niet alleen voor zichzelf, maar deelt ze genereus met anderen. Nog onlangs publiceerde hij een essay, Geschiedenis als noodlot, waarin hij de lezer meedeelt wat zijn lange academische, redactionele en politieke ervaring hem heeft geleerd. Dat is niet weinig: het menselijk denken en handelen blijkt tijdgebonden te zijn, het streven naar macht een cruciale invloed op de loop der historie uit te oefenen, en de beschaving een ambivalent proces te vormen waarin winst en verlies, zegen en vloek steeds hand in hand gaan.

Dat deze nieuwe Toynbee er niet voor terugschrikt zich in het tegenwoordig zo intensief gevoerde debat over het nationalisme te mengen, kan dan ook geen verwondering wekken. Integendeel zelfs: Couwenberg wijst er in zijn recent verschenen Nationaliteit en nationalisme op dat hij het probleem al jaren geleden heeft onderkend, toen anderen nog meenden dat de demon van het nationalisme voorgoed van de aardbol was verdwenen. De vruchten van deze jarenlange reflectie worden gepresenteerd in een essay dat, behalve een systematische uiteenzetting over de begrippen ‘staatsvorming’, ‘natievorming’ en ‘nationalisme’, een historische inleiding op het nationaliteitenvraagstuk (in de periode 1870-1918, tijdens het interbellum en na de Tweede Wereldoorlog), een beschouwing over de actuele betekenis van het nationalisme en een kritische evaluatie bevat. En het moet worden gezegd: Couwenbergs behoefte ontwikkelingsstadia te onderkennen, varianten te onderscheiden en typologieën op te stellen heeft tot een helder overzicht geleid. Maar daarmee is dan ook alles gezegd. Veel meer dan een inventaris biedt Nationaliteit en nationalisme immers niet. Nergens kan de lezer de auteur op een originele gedachte betrappen, nergens is sprake van een verrassend inzicht of een subtiele nuance. De rigide jurist die Couwenberg is, heeft bovendien weinig oog voor het artificiële karakter van de nationale identiteit waarover de nationalisten zo graag spreken en voor de belangen die daarmee zijn gemoeid; het nationalisme is er gewoon, het is ‘onmiskenbaar de expressie van een menselijke behoefte’.

Dat is wel anders in de forse bundel studies over het nationalisme die de balkanoloog Raymond Detrez en de afrikanist Jan Blommaert hebben samengesteld. Nationalisme bevat negentien (deels eerder gepubliceerde) bijdragen van deskundigen uit verschillende disciplines (de linguïstiek, de geschiedenis, de politieke wetenschappen, de filosofie...) en uit verschillende landen. In een eerste groep bijdragen worden een aantal benaderingsmodellen van het nationalisme voorgesteld en gedemonstreerd, onder meer aan de crisis in ex-Joegoslavië. Een tweede groep brengt de situatie in België in kaart. Een derde en laatste groep ten slotte biedt een aantal historische en internationale perspectieven op het onderzochte fenomeen en bevat opstellen over onder meer de marxistische denkbeelden inzake het nationaliteitenvraagstuk, het religieuze ‘millet’-systeem in het Osmaanse Rijk, natievorming in Tanzania en de nationalistische ‘nihonjinron’-literatuur in Japan. Het spreekt vanzelf dat niet alle bijdragen even knap zijn; sommige - waaronder die over de constructie van een Waalse identiteit - zijn te weinig diepgaand, één enkel - dat over de taalpolitiek in Vlaanderen (en Nederland) - blijft steken in een reeks wilde uitvallen. Maar de kwaliteiten van de bundel als geheel - de theoretische scherpte, de empirische overvloed, de thematische verscheidenheid en de comparatieve aanpak - maken Nationalisme tot een belangrijke publikatie.

De toon van de bundel wordt al onmiddellijk gezet in de uitvoerige inleiding. De redacteuren stellen er vast dat het nationalisme de voorbije jaren aan respectabiliteit heeft gewonnen. Sinds de val van het Sovjet-imperium is

[p. 785]

immers de gedachte dat de etnisch-nationale staat de meest natuurlijke en het dichtst bij de reële aspiraties van de burger aanleunende staatsvorm is, algemeen gangbaar geworden. En juist die gedachte vormt de kern van het nationalisme, zoals dat al in 1983 door Ernest Gellner werd gedefinieerd: ‘Nationalisme is primair een politiek principe dat stelt dat de politieke en nationale entiteit congruent moeten zijn’. Deze definitie loopt als een rode draad door de bundel, en daarmee ook de kritiek op het ‘homogeneïstische’ denken dat het nationalisme aankleeft: een denken waarin de ideale staat en samenleving worden geïdentificeerd met een staat en samenleving waarin etnische, taalkundige en religieuze verschillen tot een minimum worden beperkt. De nationalistische ideologie is er één waarin territorialiteit, cultuur en etniciteit ‘noodzakelijkerwijze’ en ‘van nature’ samenvallen. Detrez en Blommaert leggen de vooronderstellingen van deze ideologie bloot, wijzen met nadruk op haar ideologische karakter (van Couwenbergs ‘menselijke behoefte’ willen zij niet weten) en belichten haar retorische en mythologiserende strategieën. De ‘homogene nationale identiteiten’ en ‘culturen’ worden er als artificiële constructies afgedaan.

Een van de belangrijkste bouwstenen van deze constructies wordt in de bijdrage van de antropoloog Eugène Roossens aangeduid: het is de gedachte dat de etnische groep één grote familie vormt, een gemeenschappelijke afstamming heeft en daardoor in een ‘volksbiologische’ verwantschap leeft. De historicus Louis Vos traceert op zijn beurt de verschillende stappen op de weg naar de dubbele nationale identiteit - de Belgische en de Vlaamse, Waalse of Brusselse - in eigen land. Ook hij onderkent het ‘homogeneïstische’ denken in de nationalismen die deze identiteiten sturen. In twee opstellen worden de symptomen van dat denken geïllustreerd. Zij handelen over het in Vlaanderen steeds meer veld winnende exclusivistische standpunt ten aanzien van migranten en over de onder meer in een aantal publikaties van het Davidsfonds tot uiting komende afkeer van een multiculturele samenleving (met het amerikanisme als de grote boeman voor de ‘eigendommelijkheid’ van de Vlaamse, ‘volksverbonden’ cultuur).

Wat te toen tegen dit denken én de praktijk die daarbij aansluit? Vertrouwen op ‘de wijsheid der Belgen’, zoals Ludo Dierickx in deze bundel voorstelt? De electorale opmars van het Vlaams Blok en andere nationalistische partijen doet aan die wijsheid twijfelen. De aanval is ook op dit punt de beste verdediging. Vos stelt daarom voor de ‘civiele component’ die de rechten en de plichten bepaalt van wie binnen de nationale ruimte leeft, te versterken. De moraalfilosoof Frans de Wachter gaat nog een stap verder. Hij analyseert in deze bundel de verlokkingen van het ‘zachte nationalisme’, het nationalisme dat extremistische maatregelen schuwt, maar op hetzelfde ‘homogeneïstische’ denken als het ‘harde nationalisme’ steunt en er evenzeer van uitgaat dat - vide de definitie van Gellner - de loyauteit ten aanzien van het natieverband het noodzakelijke fundament is van de politieke loyauteit en rechtvaardiging. De Wachter pleit ervoor dit nationalistische model door een ander model van ‘gemeenschappelijkheid’ te vervangen: een ‘constitutioneel partiottisme’ dat niet in de waan van een homogene cultuur wortelt, maar in een collectief gedeeld politiek verlangen naar de realisatie van vrijheid, gerechtigheid en welvaart. Dat is heel wat anders dan Couwenbergs dialectische gebazel over een evenwicht tussen cosmopolitisme en nationale eigenheid.

Praktische richtlijnen voor de strijd tegen het nationalisme biedt de bundel van Detrez en Blommaert overigens niet. Maar bewindslieden kunnen met de lectuur ervan in elk geval hun voordeel doen, ook de Vlaamse minister-president. Die wordt hier door de literatuurwetenschapper Geert Lernout genadeloos de mantel uitgeveegd. Kan het ook anders? Wie in Boston, bij de inauguratie van een Erasmus lectureship on the history and culture of Flanders, gaat vertellen dat een van de kenmerken van Vlaanderens identiteit zijn identiteit is, verwoordt de tautologische kern van het nationalisme: wij zijn wij omdat wij wij zijn.

Jo Tollebeek

s.w. couwenberg, Nationaliteit en nationalisme. Bron van integratie en desintegratie, Sdu Uitgeverij, Den Haag, 1994, 138 p,
s.w. couwenberg, Geschiedenis als noodlot. Over de historiciteit van het menselijk bestaan en het machtsmotief als primaire drijfveer, Kok Agora - Pelckmans, Kampen - Kapellen, 1995, 144 p.
r. detrez, j. blommaert (red.), Nationalisme. Kritische opstellen, EPO, Berchem, 1994, 405 p.