Ons Erfdeel. Jaargang 38

Film

De Vliegende Hollander

Nogal wat mensen baseren hun kennis van Nederland op twee legendes: het verhaal van Hans Brinker, de jongen die zijn vinger in een gat van de dijk stak en zo een overstroming van het land voorkwam, en de uit de dertiende eeuw stammende mythe van de Vliegende Hollander, het spookschip dat zonder bemanning boven de oceanen zweeft en de dood brengt aan een ieder die het aanschouwt.

Naast de twijfel over het inzicht in de Nederlandse volksaard dat beide legendes bieden, is er de zekerheid dat zij bij het Nederlandse volk nauwelijks leven. Weinigen kennen het vooral in Amerika populaire verhaal van Hans Brinker en van de Vliegende Hollander bestaan evenveel versies als er Nederlanders zijn. Dit weerhield filmmaker Jos Stelling er niet van zich voor zijn zevende en duurste speelfilm te laten inspireren door deze legende. Hij vervaardigde in acht lange jaren een historische fantasie die met de legende niets gemeen heeft, al speelt een in een moeras verzonken scheepswrak een prominente rol en gaat het om een Hollander die wil vliegen.

Met De Vliegende Hollander keert Stelling na De Illusionist (1983) en De Wisselwachter (1986) terug naar de historische context van zijn vroege werk. Mariken van Nieumeghen (1974), Elckerlyc (1975) en Rembrandt Fecit 1669 (1977) waren low-budget-films waaraan hij als self made filmmaker jarenlang werkte met vrienden en bekenden. Voor het als Europese produktie geafficheerde De Vliegende Hollander kon hij zich verheugen in een budget van tien miljoen gulden (180 miljoen BEF) gedoteerd door nationale en Europese fondsen. Helaas bewijst zich hier echter opnieuw de stelling dat meer geld niet per definitie tot betere films leidt.

Stellings versie van De Vliegende Hollander, waaraan hij acht jaar werkte, speelt zich af tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), waarin de protestantse Nederlandse republieken voor vrijheid van godsdienst streden tegen hun katholieke Spaanse overheerser Philips II en zijn Inquisitie. In deze omgeving, gesitueerd tussen Marikens middeleeuwen en Rembrandts barok, neemt een dromende eenling

[p. 777]

René Groothof in ‘De Vliegende Hollander’, een film van Jos Stelling - Foto Michael Kooren.

bijgenaamd De Hollander het op tegen een primitieve, ketterjagende wereld waarin het leven van het individu en de individuele vrijheid van weinig of geen waarde zijn. Zijn belevenissen zijn ondergebracht in drie bedrijven ‘De Beerput’, ‘Het Schip’ en ‘De Vliegende Hollander’, alsmede een ‘Proloog’ en een ‘Epiloog’.

Al in de Proloog blijkt dat Jos Stelling een levenswerk van mythische omvang voor ogen had, als een Nederlandse pendant van de Italiaanse gebroeders Taviani. Niet alleen scheert er, als in hun film Kaos, veelvuldig een zwarte kraai door het beeld, ook het kleurgebruik, de aankleding en verteltrant lijken geïnspireerd door dit Italiaanse epos.

Ten overvloede vertolkt de Italiaanse acteur Nino Manfredi, wellicht in het kader van de Europese samenwerking, een speelman die in de ‘Proloog’ uitgehongerd over het Vlaamse land doolt - vraag niet waarom - en getuige is van een eenmalige vrijage tussen een boerin en een protestantse rebel. Uit de romance wordt een zoon geboren die in het volgende bedrijf, ‘De Beerput’ van de speelman te horen krijgt dat zijn vader een held was en kon vliegen. Hetgeen het bestaan van de zoon een zin en streven verschaft: zijn vader te vinden en te leren vliegen. Maar de geschiedenis dreigt zich te herhalen: het kind wordt een man en de man verwekt een kind dat waarschijnlijk zijn vader ook nooit zal zien.

De volwassen maar wereldvreemde Hollander, vertolkt door een voortdurend verbijsterd rondkijkende René Groothof, strandt na zijn vrijage met jeugdvriendin Lotte (Veerle Dobbelaere) in het deel ‘Het Schip’ op een scheepswrak dat wordt bewoond door een kwaadaardige dwerg. Acteur René van 't Hof lijkt als enige zijn personage te begrijpen en geeft een memorabele vertolking weg. En klein lichtpuntje in een zich traag voortslepend geheel dat lijdt onder een overdosis blubber en stront en archetypen die in lompen gehuld en overdekt met zweren in een nimmer aflatende regen rondzeulen, als was het zestiende-eeuwse Holland Bela Tarrs verregende Hongarije.

De modder en drek zijn levensechter dan de personages die een loodzware symboliek moeten torsen die de draagkracht van de meeste acteurs ver te boven gaat. Pas wanneer zich in het laatste deel De Vliegende Hollander in een rasphuis (gevangenis) de ontmoeting voordoet tussen vader en zoon, vonkt er iets van een emotie van het doek. De Hollander vliegt weg, althans zijn zoon gelooft dat en treedt gesterkt de toekomst tegemoet, de toeschouwer sjokt geslagen de bioscoop uit.

Jos Stellings langverwachte metafysische ode aan de verbeeldingskracht en de vrijheid van het individu is in de modder blijven steken gelijk het scheepswrak in het moeras. De historische achtergrond is een bijeen verzonnen rommeltje ondanks de quasi-feitelijke aankondiging dat het verhaal aanvangt in 1568. Maar dat valt in de categorie ‘dichterlijke vrijheid’ en mag geen rol spelen. Ergerlijker is het amateuristische spel van de meeste, vaak nonprofessionele acteurs, de immense lelijkheid van zowel omgeving als personages en de afwezigheid van meeslepende gebeurtenissen. Zelfs de goedwillende kijker die volkomen bereid is zijn verstand in te wisselen voor zijn intuïtie en associatievermogen lijdt uiteindelijk onder het gebrek aan dramatiek en de wel ruimschoots aanwezige loodzware ernst die meer belooft dan wordt waargemaakt. Jos Stelling blijkt geen Taviani noch een Tarr, hij wil wel vliegen en probeert dat moedig, maar mist de magie die je los van de grond maakt.

Gerdin Linthorst