Ons Erfdeel. Jaargang 38

Theater

(Post)moderne acteurs op zoek naar een voorstelling

Een politicus de openingstoespraak voor de Amsterdamse versie van het Theaterfestival laten houden - dat lijkt solliciteren naar moeilijkheden. En natuurlijk maakte VVD-leider Frits Bolkestein zijn reputatie van politieke horzel waar, zowel door de extra financiële steun voor de zogenaamde migrantenkunst te betwisten, als door te pleiten voor meer klassiek (Nederlands) toneel. De kranten stonden er vol van. Het evenwicht tussen ‘oud’ en ‘nieuw’ in het theater is volgens de liberale voorman ontspoord, en vanzelfsprekend bedoelde hij dat de balans te zeer naar ‘nieuw’ is doorgeslagen.

Op het eerste gezicht bewijzen de geselecteerde stukken van het Theaterfestival Bolkesteins gelijk noch ongelijk. Klassieke teksten, van Aischylos tot Albee, zijn evenzeer vertegenwoordigd als eigentijdse produkties. Hoe nieuw ‘nieuw’ in het theater is, openbaart zich dan ook veeleer in de vorm die een regisseur en zijn spelers kiezen dan in de tekst an sich. Misschien is het écht nieuwe in het moderne theater wel, dat de vorm van het drama nu en dan in de opvoeringen zélf ter discussie is komen te staan.

In Onder controle, een eigen produktie van Mug met de Gouden Tand, wordt de illusie van het theater doorbroken en een vorm geëxploreerd die nog het meest doet denken aan cabaret. De vier acteurs spelen in de eerste plaats zichzelf en wanneer één van hen de identiteit van iemand anders aanneemt, wordt zo'n metamorfose doorgaans aangekondigd als onderdeel van een of andere therapie. Alle vier moeten immers van ‘iets’ genezen, zoveel staat vast, ook al wordt de diagnose van hun problemen nergens gesteld.

Het vruchteloze zoeken, zowel naar individuele zekerheid als naar een gemeenschappelijk doel dat tot een échte voorstelling zou kunnen leiden - als dat bij benadering is waar het hier om gaat - loopt ten slotte uit in zulke bizarre ontsporingen, dat acteurs én publiek verzeild raken in een soort postmodern gruwelkabinet. Waarin overigens best gelachen kan worden, althans als de humor van het viertal de toeschouwer iets doet. Dan zal hij de vele verkleedpartijen, het potsierlijke dansen en het orgastische bewegen ongetwijfeld weten te waarderen.

Maar ook voor wie de humor niet verstaat: een voorstelling die is opgebouwd uit losse eindjes touw, die zich noch met elkaar, noch met een houvast in de werkelijkheid laten verbinden, hoeft op zichzelf geen slechte voorstelling te zijn. Het ontbreken van een plot echter vraagt om compensatie in de vorm van minitieuze timing, perfecte beheersing van het lichaam en consequent doorgevoerde stilering. Wanneer de toeschouwer de indruk krijgt dat de acteurs deze zaken niet ‘onder controle’ hebben, dan verwarren de motieven van een jury die deze produktie tot de beste van het seizoen rekende hem minstens evenzeer als de voorstelling zelf.

Vier acteurs op zoek naar de bouwstenen van het theater: die typering is ook van toepassing op Stefan Hertmans' Kopnaad, een regie van Jan Ritsema bij het Kaaitheater. Als er al

[p. 774]

een verhaallijn aanwezig is in Kopnaad, dan wordt deze verteld - in de voorstelling zelf is zo'n lijn niet aanwezig. Opnieuw zijn de acteurs op zoek naar hun tekst en hun wezen, en hier worden ze bewust niet tot leven gebracht.

Twee mannelijke personages zitten voor op het toneel. Zij houden voornamelijk een monoloog, waarbij het eerste personage vooral inleider is, iemand die de ander van commentaar voorziet bij zijn zoektocht naar een tekst, een karakter, een verhaal of een doel. De ander probeert gedurende een uur tekst, karakter, verhaal of doel te vinden. Hij gebruikt daarbij woorden van zichzelf of van de andere personages op het toneel, delft in zijn eigen herinneringen of scharrelt rond in de culturele geschiedenis van het West-Europa van de afgelopen twee eeuwen. Op die zoektocht passeren grootheden als Goethe, Hölderlin en vele anderen de revue.

Twee vrouwelijke personages begeleiden Kopnaad met stemmen en gezang, en met soms korte, heftige acties. Zij suggereren de handelingen waar de mannelijke personages maar niet op kunnen komen. Hun tekstzegging is gemechaniseerd en onnatuurlijk, omdat zij geen van beiden moedertaalsprekers zijn. De tekst weet bijwijlen wel degelijk te boeien, met name als die verwijst naar het cultureel-historische verleden. Als analyse van het mechaniek van het theater stelt Kopnaad echter teleur. Er worden geen nieuwe visies geopenbaard en er wordt geen bloedstollende sectie verricht.

Goldberg Variaties, een recent stuk van de Duitstalige Joodse toneelmaker George Tabori, begint met een leeg toneel, en dus ligt opnieuw de wereld open voor drama. Het verschil met de andere voorstellingen is, dat hier de tekst de toon aangeeft, en dat, conform de tekst, de acteurs in de huid van hun personage als bijvoorbeeld regisseur, acteur en toneelknecht kruipen. Frans Strijards regisseerde het stuk bij zijn eigen gezelschap Art & Pro.

‘Goldberg Variaties’ door Art & Pro, in een regie van Frans Strijards. V.l.n.r. Marieke vanvan Leeuwen en Han Kerckhoffs - Foto Reyn van Koolwijk.

Mr. Jay, regisseur met grote ambities, wil in zeven dagen een voorstelling maken over de bijbel. Assistent Goldberg kan het tempo van zijn meester ternauwernood volgen, raakt even vaak geïrriteerd als gefascineerd door de megalomane ideeën van Mr. Jay, maar worstelt vooral met de herinnering aan zijn kampverleden dat door deze nieuwe lijdensweg wordt opgeroepen. De relatie Jay-Goldberg is de as waar de voorstelling om draait, maar het knappe van de tekst en van deze regie is, dat alle overige personages volledig participeren in de totstandkoming van zowel die ene voorstelling, die van het Bijbelse avonturenpark, als van die andere, die in het Amsterdamse Rozentheater.

Uiteindelijk is Goldberg Variaties niet slechts een back-stagecomedy, maar bovenal een verontrustende metafoor van de chaos die leven heet. Anders dan de vorige stukken zaait het stuk echter geen verwarring, maar het stileert de chaos tot een schitterend monument van taal en handeling. Dat Goldberg na zijn abusievelijke kruisdood toch weer opstaat - net als Christus zelf - verwarmt het hart en biedt de toeschouwer precies die troost

[p. 775]

die, goed getimed, wel vaker opduikt waar echte kunst wordt gemaakt.

Jos Nijhof en Paul van der Plank