Ons Erfdeel. Jaargang 38

Woorden op de Westenwind

De titel Woorden op de Westenwind is een heel poëtisch gevonden titel. De werkelijkheid die erachter schuil gaat is zeer beladen. De teksten die Michiel van Kempen met en over tien Surinaamse schrijvers buiten hun land van herkomst daarin schreef, zijn helder informerend. De allochtone inhoud ervan knaagt aan de geijkte optiek op onze Nederlandse literatuur. De foto's van Michel Szulc-Krzyzanowski (Zilveren Camera 1987) maken van Woorden op de Westenwind ook een indringend kijkboek. Zijn beelden vertellen hoe dichtbij toch ver weg kan zijn.

Michiel van Kempen is kenner van de Surinaamse literatuur. Van zijn hand verschenen boeken als Surinaamse schrijvers en dichters, Verhalen van Surinaamse schrijvers, Hoor die tori, de bloemlezing met gedichten van Michael Slory: Ik zal zingen om de zon te laten opkomen. Aan Woorden op de Westenwind ging vooraf het boek Woorden die diep wortelen, waarin hij samen met Kryzanowski tien schrijvers in Suriname portretteerde; een boek dat binnen enkele weken was uitverkocht.

[p. 762]

In Woorden opde Westenwind worden tien schrijvers voorgesteld van Surinaamse origine die buiten hun land van herkomst (Nederland dus) zijn gaan wonen: Albert Helman, Hugo Pos, Rudy Bedacht, Paul Marlee, Astrid Roemer, Thea Doelwijt, Chitra Gajadin, André Pakosie, Candani en Anil Ramdas. Van Kempen is niet alleen een kenner van hun literaire oeuvre, maar is ook persoonlijk met elk van hen opgetrokken, zodat er tien levendige essays zijn ontstaan, waarvan de journalistieke inslag de literaire inhoud soms wat onderbelicht laat. Maar van iedere schrijver zijn ook nieuwe, nog niet eerder gepubliceerde, teksten opgenomen zodat er over het algemeen toch wel een goed totaalbeeld van elk ontstaat.

Tussen Albert Helman (Lou Lichtveld) en Candani (Asha Radjkoemar) ligt een wereld verschil. Tussen de 92-jarige nestor, die in 1994 nog twee nieuwe boeken liet verschijnen en deze 31-jarige vrouw, die in 1990 in Den Haag debuteerde met een bundel Sarnami poëzie (Sarnami: de taal van de Surinaamse hindoestanen) ligt een periode, die een zowel literaire als sociologische evolutie binnen het bestek van de Nederlandse cultuur vanuit ‘het allochtone’ karakteriseert.

Wat heet ‘allochtoon’? Deze eufemistische antipode van autochtoon verbloemt alle mogelijke (negatieve) benamingen, die in de loop der tijd aan vreemden (vaak met een Nederlands paspoort) gegeven zijn. Tegenwoordig willen we soms wel erkennen, dat er door die inbreng van elders sprake is van een positieve bevruchting van het leven en de literatuur binnen onze Westerse cultuur (ook al drijft ze dan op de wind), het besef dat we onszelf ook kunnen spiegelen in wat allochtone culturen hier binnen brengen dringt nog maar langzaam door. Verbeeld je! Het multiculturele zal evenwel steeds meer zijn sporen nalaten (dat is iets anders dan ‘integreren’) in onze taal en ons leven hier.

Toch zijn deze essays nog bezwangerd met een spanning, die gedragen wordt door tegengestelde

Michiel van Kempen (^o1957).

culturen. Een soms bijna dodelijke spanning die bij geijkte Surinaamse auteurs als Edgar Cairo en Bea Vianen metterdaad geleid heeft tot een schizofrene teloorgang. En je kunt je zelfs afvragen of er wezenlijk veel verschil zit tussen de ogenschijnlijk tegengestelde ervaringen van Albert Helman in de jaren dertig en Candani in de jaren negentig tussen Nederland en Suriname. Candani: ‘Nederland is tegengevallen, maar dáár zou 't geen haar beter zijn’. Helman: ‘Toen wilde Nederland alleen de koloniën de les lezen, nu de hele wereld. Nederland is zelfgenoegzamer geworden’. Tussen beiden in staat Astrid Roemer, die zegt: ‘Ik ben geen spreekbuis voor niets en niemand. Ik belijd mijn eigen verantwoordelijkheid. Het heeft mij onbemind gemaakt. Ik ben de ontwerper van mijn eigen levensstijl - dus autonoom!’ Het autonome distilleert zich langzamerhand uit boven het allochtone of autochtone. Dat zie je ook bij een figuur als Anil Ramdas, die zich onder meer in 1993 sterk profileerde via een reeks VPRO-tv-programma's met prominente Europese denkers over niet-Europese culturen als Nawal Ek Saadawi, Stuart Hall, Kwame Anthony Appiah, Bram de Swaan, Arvind Das, Ashin Nandy en Frits Staal. Van Kempen noteert bij hem: ‘Waar Albert Helman in de vooroorlogse tijd nog geen functie had om als woordvoerder op te treden van het slechts kleine aantal “exotische tropenmensen”, waar Rudi Kros in de jaren zeventig en tachtig zijn essayistische begaafdheid verkwanselde voor onduidelijke beuzelarijen,

[p. 763]

daar weet Anil Ramdas zich in enkele jaren tijds op te werpen als de kritische pennevoerder van de Caraïbische migranten. Van de migranten ja, en niet van de hindoestanen met wie hij in een haat-liefde-verhouding, om niet te zeggen zelfhaat-altruïsme-relatie verkeert. De hindoestaanse wereld valt in fragmenten uiteen wanneer Ramdas zijn scheikundedoos openzet, maar neemt hem niettemin altijd weer bij de kladden’.

De Surinaamse cultuur wordt gekenmerkt door een geweldig gehannes tussen minderheden, dat ook literair vertaald wordt. Wanneer je dit beeld reflecteert op de Nederlandstalige (literaire) cultuur besef je dat het hier niet anders is. Deze confrontatie maakt je duidelijk hoe iedere cultuur opgebouwd is uit minderheden. Een andere terugkerende overpeinzing is die over ‘kwaliteit’. Van Kempen is bij zijn promoten van Surinaamse auteurs nog wel eens aangevallen over het niveau van zijn uitverkorenen. Het drukte je nog weer eens met de neus op het feit hoe relatief de toetsingsnormen voor die kwaliteit zijn, ook wanneer zij gebruik maken van ogenschijnlijk dezelfde taal als in het Paradijs van Oranje gebezigd wordt; en zelfs van het feit hoe een minderheid binnen de literaire wereld hier een andere inheemse minderheid afgrenst.

Paramaribo had een theater, dat Mamio heette. Suriname is inderdaad een lappendeken. De charmante verteller Hugo Pos vertelt over zijn Portugees-joodse milieu en meimert: ‘De tropenjaren, nee, niet dubbel tellen, / niet tweemaal rouwen om wat henenging / en mij gelaten heeft met de herinnering / aan schaduwbomen die de zon opvingen...’ Paul Marlee, die vertelt over zijn stamboom met Duits-joods-negerbloed, zag bij Karnak Books in Londen de eerste Surinaamse roman die ooit in een vertaling verscheen, als Guinea-pig (1990), verschijnen. Thea Doelwijt, van Surinaams-Nederlandse kom-af, put vooral uit de Indiaanse en Creoolse culturen en constateert: ‘Ik voel er niet zo veel voor om voor het probleem te komen staan waarmee Astrid Roemer geconfronteerd wordt: dat als je hier iets bereikt, je je vervreemdt van je eigen mensen...’ André Pakosie is een Aukaner, opgegroeid binnen de bosneger cultuur waar de kerstening het eigen Afakaschrift ondermijnde. ‘Ik zag in dat het christendom juist het kwaad is dat mijn volk en cultuur kapot maakte en in 1958 heb ik de kerk de rug toegekeerd.’ Nu heeft hij in Nederland een praktijk met wintigeneeskunde... ‘straks / straks als de hals weigert het hoofd te dragen / bedenk dan / de dingen gaan niet goed / er gaan vreselijke dingen gebeuren // tanden en tong gaan vechten / tanden en tong gaan vechten...’

Dit boek is een positieve bijdrage aan de beeldvorming van de Surinaamse cultuur en haar verwevenheid met de Nederlandse cultuur, die nog vol weeffouten zit als je het begrip ‘integratie’ in de zin van ‘aanpassing’ hanteert. Dat lijkt dan ook niet (meer) zinvol. Deze woorden op de westenwind mogen niet verwaaien.

Henk Egbers

michel szulc-krzyzanowski / michiel van kempen, Woorden op de Westenwind, In de Knipscheer, Amsterdam, 1994.