Ons Erfdeel. Jaargang 38

Brussel in boeken bewaren

In 1994 gaf de Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek een opmerkelijke brochure uit: Brussel in Boeken, een keuzelijst van proza, poëzie en informatieve boeken over Brussel. Naast de verzamelde Herman Teirlinck, Eric de Kuyper en Dirk van Babyion - Dirk wie? tref je in het lijstje ‘Nederlandstalige romans die zich in Brussel afspelen’ onder andere Everard 't Serclaes van Hendrik Conscience aan, Lijmen en Het been van Antwerpenaar Willem Elsschot, Groetjes uit Brussel en Uitgesteld paradijs van de ‘verbelgde’ Nederlanders Jeroen Brouwers en Benno Barnard en een roman van Vlaanderens ‘meest gelezen auteur’, Aster Berkhof.

Eén jaar later zijn er alweer heel wat nieuwe Brussel-uitgaven van diverse pluimage op de markt, zowel onder het hoofdstuk ‘Brussel in poëzie en proza’ als ‘Brussel informatief’. Een vogelvlucht over het grote Brussel-archief levert de volgende aanwinsten op: geboren en - tot zijn jonge tienerjaren getogen - Brusselaar Eric de Kuyper geeft aanstekelijk uiting aan zijn passie voor Brussel in een gelijknamig boekje; Brusselwatcher bij uitstek, Geert van Istendael, kanaliseert zijn haat-liefdegevoelens in verkapte verzen bij foto's genomen door Pierre Kempeneer van hoofdstedelijke kaalslag en leegstand; Aster Berkhof laat in zijn roman Happy Town de hele binnenstad met de grond gelijkmaken om plaats te ruimen voor één reusachtig business center; de

[p. 759]

Louis Paul Boonkring schaart inwoners en schrijvers rond de Louis Hapstraat; en in het rijtje informatieve boeken noteren we een weelderig kunstboek over de fin de siècle en Roel Jacobs' alternatieve historische kijk Brussel. De geschiedenis in de stad.

Al die schrijvers samen lijken één grootscheepse reddingsoperatie op gang te brengen onder het motto ‘Brussel in boeken bewaren’. Een schrijversactie tegen beter weten in of - als een primaire schrijfreflex - tegen het vergeten. Een wereldstad als Brussel laat zich niet restloos in boeken vangen. Voor de inkt goed en wel droog is, hebben de straten, gebouwen en bewoners de schrijver alweer een hak gezet. Maar juist die voortdurende metamorfose maakt van deze hoofdstad een uitgelezen papieren enigszins fictieve constructie. Iedere auteur stelt de stad met eigen ogen, humeur en interesse anders te boek. De hoofdstad van het federale België en Europa is voor hen niet zomaar een amalgaam van gebouwen, straten, inwoners en pendelaars. Ze groeit uit tot een metafoor voor het Belg-zijn of de multiculturele samenlevingsvorm, voor de strijd van de kleintjes tegen het grootkapitaal, voor het leven van langzaam helende wonden. Het is aan de lezer om, gewapend met het arsenaal Brussel-boeken en letterlijk aan de hand van de diverse schrijversstadsgidsen, een hoogstpersoonlijk stadsparcours te bloemlezen.

Over één ding lijken de meeste auteurs het roerend eens: Brussel leer je pas goed te voet kennen. Roel Jacobs, de enige ‘echte’ stadsgids in het gezelschap (hij is oprichter van Het Scarlaken), stelt dat de instrumenten voor zijn boek Brussel. De geschiedenis in de stad ‘niet de pen en het papier (zijn), maar de wandelschoenen’. Hij schrijft de toerist drie gouden regels voor als remedie tegen platgetreden paden: ’om het hoekje kijken, omhoog kijken en aandacht hebben voor wat krom en scheef is’. Zo heeft hij in elk hoofdstuk ook oog voor de straatnamen als stille getuigen van de geschiedenis en geeft hij hoogte-, breedte- en stijlverschillen meer als indicators voor de opeenvolgende stede bouwgol ven.

Niemand brengt Jacobs' devies beter op papier dan schrijver Eric de Kuyper. Voor De Kuyper is Brussel in de eerste plaats ‘een stad van het geheugen en het intieme leven. Even reëel als imaginair. Even imaginair als reëel’. De familiale geschiedenis en eigen ontdekkingstochten schrijven zich in de stad in, vormen zich tot een web dat nooit kan samenvallen met het eigenlijke stadsplan. De Kuypers boeken vormen het labyrintisch equivalent van de stad in zijn hoofd. Al die her en der in zijn uitdeinende autobiografie verspreide stukjes Brussel klitten samen tot één volume. (Alleen al over de Leuvensesteenweg heeft hij naar eigen zeggen al een heel boekje bij elkaar geschreven.) Bij De Kuyper groeit het ene boek uit het andere, net zoals de ene levensfase uit de andere.

De hoed van tante Jeannot. Taferelen uit de kinderjaren in Brussel geeft voor Een passie voor Brussel de perfecte aftrap: ‘Eindeloos boeide hem het contrast tussen de intieme vervlechting van hun dagelijkse leven met het patroon van straten en pleinen, en de zo abstracte stadsplattegrond; Toen hij ouder werd, ging hij meer en meer alleen op pad, maakte hij urenlang eenzame wandelingen. Hij huppelde vaak door de straten, niet alleen omdat hij ervan hield door dalende straten, kronkelende steegjes en over trappen te huppelen - hij huppelde van puur stadsplezier’. Ondanks de distantiërende hij-vorm rollebollen De Kuypers jeugdherinneringen in De hoed van tante Jeannot uitgelaten over de bladzijden. In Een passie voor Brussel bevindt de volwassen schrijver zich meteen in de ‘Stad van de kinderjaren’ (titel van het eerste hoofdstuk). Als lezers zijn we de bevoorrechte getuigen van enkele onderhoudende ‘trotjes’ op oudere leeftijd. Zowel de stad als de bij momenten daadwerkelijk huppelende wandelaar zijn ouder geworden - de kloof tussen tijd van beleving en beschrijving is weggewerkt - en dus allebei veranderd. Maar De Kuyper is er niet de man naar om te sakkeren over wat onherroepelijk is verdwenen (al zijn ook de Brusselse pistolets niet meer wat ze geweest zijn). Met dezelfde verwonderde blik van het kortgebroekte jongetje van weleer bekijkt de keurige man in maatpak anno nu het stadsgebeuren. Straten komen in het boek tot leven en krijgen een menselijk gelaat. Sommige noemt De Kuyper cynisch, andere blij. En waar het enigszins mag of veilig lijkt, klimt hij over wegversperringen, glipt langs openstaande poortjes om vervolgens naar omhoog te blikken en te speuren naar alles wat krom en scheef is.

Bovenal heeft De Kuyper oog voor de pracht van het onbezienswaardige en ‘de glorie

[p. 760]

van het verval’. Met zijn zesde zintuig voor puur stadsplezier buigt hij de onstuitbare Brusselse sloop- en bouwdrang om in een bewonderenswaardig talent. De resultaten mogen dan al doorgaans ‘erbarmelijk, teleurstellend, hemeltergend’ zijn, onder het geploeter gaat de revolutionaire geest van de stad schuil. Brussel zou zonder die voortdurende transformatie eenvoudigweg zichzelf niet zijn, ‘want Brussel is eeuwig voorlopig’.

Een heel andere kijk op die wonderlijke verkleedpartij biedt de Vlucht over Brussel van Geert van Istendael en fotograaf Pierre Kempeneer. Van Istendael wandelt door zijn geliefde stad zoals Gal hem - vanzelfsprekend ietwat karikaturaal - voorstelt op het voorplat van Bekentenissen van een reactionair (1994): tegendraads, steeds te vinden voor een bliksemende aanklacht en voortdurend met een donderwolk boven het hoofd. In het fotoboek is hij dan nog eens gebonden aan de blik van Pierre Kempeneer, gericht op afgebladderde muren, ineengestorte daken en muren, hijs- en grijpkranen, graffiti, een bedelaar-straatmuzikant en speelse migrantenkinderen. Bij die aangrijpende stadsbeelden van verval plaatst Van Istendael al even verkapte en opgelapte verzen. Net als bij De Kuyper komt de stad tot leven, maar de verdierlijking en personificatie spreken hier van ziekte en aftakeling: ‘De huizen houden zich op hoge krukken / meer dood dan levend overeind’. Of met een one-liner: ‘De zweren van de stad zijn niet meer te bezweren’. Soortgelijke metaforen schreef Van Istendael al neer in ‘We doon en toerke’, het laatste hoofdstuk van zijn groot Brussel-Boek Arm Brussel (1992). Hij heeft dit boek geschreven, zo bekent hij er, ‘om niet te vergeten wat Brussel is, hoe Brussel is wat het is, fluisterend in noordelijke en zuidelijke talen, zijn puisten in gouden raggen hullend, in lompen van zijde zijn zweren verbergend’. Van Istendael mint Brussel met al ‘haar fragmenten en wonden’.

Die Brusselse puisten, wonden en zweren komen in het fotoboek van Pierre Kempeneer overvloedig aan het licht. De sloophamer heeft de sluier meedogenlooos opgelicht. Een van de meest voldragen gedichten uit Vlucht over Brussel echoot haast woordelijk de laatste regels uit Arm Brussel:

De Middellandse Zee hespoelt de straten
van deze stad.
Haar talen rafelen, haar tongen spelen.
Wijn, olijven, brood
en rode bonen vieren op het puin
hun koperen feesten.
Brussel is het onkruid
dat nooit vergaat, het is
mijn have en goed,
door Brussels vreemde aderen vloeit mijn bloed.

(In Arm Brussel: ‘De Middellandse Zee en nu ook de Oostzee bespoelen de pleinen van Brussel. In Brussel tasten talen elkaar af, ze tasten elkaar aan en vermengen en vermenigvuldigen zich. In Brussel eten wij elkanders eten, snuiven wij elkanders geuren op, horen wij elkanders gezangen en beginnen we elkanders wellust op te wekken’.) Stad en mens worden bloedbroeders. Al wie in het weefsel van de mengstad Brussel kerft, geeft tegelijkertijd Van Istendael een aderlating. Je zou voor minder als een bezorgde ouder uit je slof schieten.

Veel verontrustender nog dan woekerend onkruid is de grote schoonmaak die almaar nadrukkelijker wenkt. Van Istendael eindigt de vlucht over Brussel alsnog in mineur. Als de kantoren alle migranten en verpauperde buurten hebben verdreven, zal pas werkelijk de apocalyps over Brussel neerdalen: ‘Het zal gebeuren. / Ooit. / Let op de tekens. / Zij zullen zeer bedrieglijk zijn, / want niet van ons, / niet ondergronds. / De laatste vuilnis / zal opgeslobberd zijn, het stijgend zuur / verzoetelijkt. / De mistflard van de ernst / zal boven alle hoofden hangen. / Dan.’

In zijn nieuwste roman Happy Town brengt Aster Berkhof dat ‘ooit’ vervaarlijk dichtbij. Het grootkapitaal en het ultrarechtse Front Beige gaan een duivels pakt aan: terreurdaden moeten de migrantenbevolking in een kwaad daglicht stellen, waarna de bevolking als vanzelf schoon schip maakt en financier Charlie Bremer vrij spel krijgt voor zijn megalomaan business center.

Happy Town biedt een enigszins aangedikte hutsepot van nieuwsflashes over stedelijke oproer (in Los Angeles), opstootjes van migranten (in Sint-Jans-Molenbeek), de Brusselse speculatiedrift (regelmatig te zien in het tvprogramma

[p. 761]

N.V. De Wereld), de bende van Nijvel en uit de hand gelopen racisme. Zoals altijd heeft de krasse zeventiger zich goed gedocumenteerd. Erg gretig troont hij zijn lezers mee door de Brusselse migrantenwijken - die Berkhof in nachtelijke uurtjes naar eigen zeggen graag zelf prospecteert. Berkhofs oprechte ongerustheid siert hem, al biedt een expliciete aanklacht tegen sociaal onrecht zelden voldoende stof voor genietbare literatuur. De Berkhof-fan krijgt hoe dan ook weer honderden bladzijden hapklaar leesvoer voorgeschoteld. Als teken aan de wand van de Brusselse huisvestigingspolitiek kan Berkhofs condensering en lichte verhitting van de werkelijkheid alvast tellen. Brussel wordt in zijn roman het brandpunt van zowat alle Europese uitwassen. De schrijvers- en preservatie-actie vindt een culminatiepunt in Louis Hap. Het verhaal van een straat. Een twintigtal inwoners van deze prototypische Brusselse straat beleven er hun literaire luchtdoop en een dertigtal schrijvers uit de drie gemeenschappen voorzien in een wederwoord (ook twee politici die in de buurt werden geboren, scheiden een pennevrucht af: Jos Chabert en Annemie Neyts). De verhalen en faits divers tonen ons Brussel - en België - in het klein: het huis op nummer 29 blijkt na aankoop ‘kompletemang skief’ te staan, op brandhout beluste vandalen ontmantelen op een nacht de houten omheining van het speelplein, het sociale leven kabbelt voort op het doordeweekse ritme van métro-boulotdodo en al bij al weten migranten, Frans- en Nederlandstaligen het best met elkaar te vinden. De innemende verhalen over de eigen achtertuin krijgen een literaire pendant met de stadsverhalen en -gedichten van onder anderen Jean-Luc Outers, Pierre Mertens, Jacques de Decker, Dirk van Babylon - Dirk wie? - en jawel - Eric de Kuyper (met een fragment uit Een passie voor Brussel) en Geert van Istendael. Beide schrijvers lopen zo in de Louis Hapstraat schrijlings langs elkaar heen: de ene zich verbazend over de ‘onvoorspelbare voorspelbaarheid’ van bochten, hoogteverschillen en een park met nauwelijks vindbare ingang dat enkel van midden april tot midden oktober publiek toegankelijk is; de andere af en toe vloekend over een geschonden gevel en de niets ontziende eurocratie in de buurt. Voorlopig wist Louis Hap de dans te ontspringen. Hopelijk vergaat het hem beter dan Louis Paul Boons Vergeten straat, de inspiratiebron voor dit verhaal van een straatproject (in Boons boek zullen het doodlopend straatje en de inwoners moeten geloven aan de noord-zuidverbinding).

Na de wandeling door de Brussel-boeken is de hoofdstad der hoofdsteden voor mij nooit meer dezelfde. Nooit zal ik er nog een straat kunnen inslaan zonder Eric de Kuyper neuriënd te zien speuren naar een gietijzeren balkon. En als ik dan weer eens een vervallen pand zie gapen, hoor ik zachtjes Geert van Istendaels gevloek. Is er wel een spannender en onvoorspelbaarder boek denkbaar dan dit ‘arme’ Brussel?

Kurt de Boodt

Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek, Brussel in Boeken, Brussel, 24 p.

eric de kuyper, Een passie voor Brussel, Babylon-De Geus, Amsterdam, 141 p.

geert van istendael en pierre kempeneer, Vlucht over Brussel, Pierre Kempeneer, Brussel, 89 p.

aster berkhof, Happy Town, Houtekiet, Antwerpen- Baarn, 436 p.

Louis Hap. Het verhaal van een straat, Icarus, 197 p.

philippe roberts-jones (red.), Brussel in het Fin de Siècle, Snoeck Ducaju & Zoon, 280 p.

roel jacobs, Brussel. De geschiedenis in de stad, Mare van de Wiele, Brugge, 167 p.