Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 757]

Joris Notes ideële paradijs

Joris Note draagt zijn tweede boek, Het uur van ongehoorzaamheid, behalve aan een overleden broer, op aan Daniël Robberechts. De verhalenbundel doet in de verte ook wel aan Robberechts vroege werk denken: de seksuele ontdekkingsdrift van Notes door erfelijkheid en opvoeding erg gesloten figuren roept de sfeer op van boeken als De labiele stilte en Tegen het personage (allebei uit 1968). Zoals Robberechts toen de fictie liet staan voor het egodocument, worstelt Joris Note nu in omgekeerde zin met de keuze tussen autobiografie en verbeelding. Het ziet er voorlopig niet naar uit dat hij daarmee uit de conventionaliteit treedt; het bekentenisaspect houdt stand in de nieuwe verhalenbundel. Toch is er in vergelijking met zijn debuut De tinnen soldaat wel degelijk sprake van een creatieve verdichting.

Helemaal loskomen van zijn oorspronkelijk therapeutische motivatie doet Joris Note nog niet. Familie is bij hem een zwaarwegend element, en het belet zijn fantasie nog zich ten volle te ontplooien. Net als in De tinnen soldaat, een autobiografische roman over zijn Kempische jeugd in de jaren vijftig, blijft Note in Het uur van ongehoorzaamheid de invloed van zijn ouderlijke milieu van zich afschrijven. Het boek behandelt grosso modo wel de volgende periode in zijn leven, de studentenjaren. Daardoor valt hij niet echt in herhaling, ook omdat de student zijn eerste schuchtere stappen naar de vrijheid zet. Op een of andere manier werkt het ook bevrijdend voor Notes inspiratie.

Note bereikt zijn doel door een vorm van zinnelijkheid te introduceren, die enigszins afsteekt bij zijn voorzichtige natuur. Na de bekentenis, nu de provocatie. Een van de verhalen uit Het uur van ongehoorzaamheid is een regelrechte erotische fantasie: vanuit zijn weinig permissieve verleden bekeken, is dat een wat late afrekening. En als je het isoleert van het geheel komt het ook wat pathetisch over. Tegelijk echter bewijst die wensdroom dat Note al een stuk fictiever aan het schrijven is. Beslist opmerkelijk is ook dat een van de vijf verhalen in de derde persoon geschreven is, en twee hoofdfiguren een naam dragen: er is duidelijk afstand genomen van het reddeloze ik uit De tinnen soldaat.

De verhalen uit Het uur van ongehoorzaamheid vervolledigen het tijdsbeeld dat Joris Note

Joris Note (^o 1949).

(^o 1949) samenstelt. Robberechts, slechts vier jaar ouder, schreef in 1968 een van de weinige originele jongerenportretten uit die woelige jaren. In zeker opzicht was De tinnen soldaat zoveel jaren na dato een moedig boek: door over zijn bekrompen, verstikkende milieu van na de oorlog te schrijven, heeft Joris Note naar een innerlijke stem geluisterd en niet naar wat de trends hem dicteerden. En doordat het anekdotische in het nieuwe boek op zijn beurt plaats maakt voor meer interiorisering, verdwijnt het streekgebondene dat De tinnen soldaat soms irritant maakte op de achtergrond.

Toch begint de bundel nog met een kinderverhaal. Hanno, een nakomertje, is intelligenter dan de andere kinderen, maar staat in het sociale verkeer dan weer minder sterk. Tijdens zijn vakantie bij een tante in de stad deelt hij het bed met zijn oudere neef Miel, die werkloos is en tot vroeg in de morgen uitgaat. Die relatieve intimiteit brengt Hanno voor het eerst in contact met een onvermoede gevoelswereld en gooit zijn kleine universum door elkaar. Door de bewustzijnsstroom aan te vullen met ideeën en citaten - al was het maar uit Suske en Wiske - creëert Note langzamerhand de Joyceaanse sfeer waarvan de hele bundel doortrokken is: net als Joyce's ‘jonge kunstenaar’ verlangt Notes hoofdfiguur om ingewijd te worden in de levenskennis.

Helaas biedt die kennis ook geen oplossing. Het leidt ofwel tot de eeuwigdurende herhaling, ofwel tot de eenzaamheid. In het verhaal

[p. 758]

‘Freddy’ schetst Note een teruggetrokken veertiger, die de brui gegeven heeft aan het lesgeven en verlaten is door zijn vrouw. Als kind had hij ooit een vriendje dat Freddy heette, een ‘plantrekker’, aan wiens bravoure hij zich optrok. Hij kwam hem nog wel eens tegen toen hij studeerde; Freddy, hard aan de arbeid, kon nooit nalaten te schimpen op de wereldvreemde student. Dat was koren op de molen van het schuldgevoel: Notes ik-figuur schaamt zich voor het voorrecht dat hij genoot, omdat het niets veranderen kon aan zijn onaangepastheid. Door het nuchtere realisme van de verteltrant klinkt een schrille Weltschmerz door: het is een verhaal vol grimmig verbeten zelfbeklag.

Tussen Hanno, het kind, en de mislukte, illusieloze veertiger hoort echter nog een tijd vol hoop en verwachting: de studentenjaren. Maar ook die tijd werd meer getekend door verlangen dan door vervulling. Het middelste verhaal van Het uur van ongehoorzaamheid is, zoals ik al zei, een regelrechte erotische fantase: de diverse vrouwen waarop Note zinspeelt, blinken allemaal op een of andere manier uit in het seksuele spel en dat beantwoordt zelden aan de realiteit. Toch is het een knap verhaal: Note countert de lichte porno met de bizarre zinnelijkheid van zijn voorliefde voor eieren. Een vrouw is voor hem een lekkernij als een ei, op verschillende wijzen toebereid: zo wordt de fantasie beeldspraak.

In het laatste verhaal van de bundel, weer een studentenverhaal, wordt de verbeelding eindelijk werkelijkheid. Inwijdster is een medestudente, die een dag optrekt met Notes ikfiguur. Maar 's avonds op zijn kamer wil die het platonisch houden. Zijn uitvluchten zijn potsierlijk, en toch heeft het verhaal niets lachwekkends. Je zou Joris Note een gebrek aan humor kunnen verwijten, een te spaarzaam omgaan met ironie. Vreemd genoeg heeft de bundel niets zwaar op de hands; daarvoor is de onmacht van zijn jonge ik te perfect getekend. Na het weekend komt het meisje onverwacht terug, deze keer om zelf het initiatief te nemen. Ze stilt zijn seksuele honger, en maakt hem radeloos door daarna uit zijn leven te verdwijnen.

Psychologisch lijkt me dat correct: mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn in Notes literaire universum in een rolpatronenconflict verwikkeld. Veel uitleg hoeft dat niet; ook voor de veertiger die de verhalen schrijft, is de oplossing nog niet in zicht. Biedt de literatuur dan wel een uitweg? Het uur van ongehoorzaamheid brengt tientallen jaren verzwegen illusies in de openbaarheid, alsof daarmee het tij keren zal. Zo'n ontsnappingspoging is doorgaans banaal, maar wat Joris Note schrijft over mannelijke gevoelens mag gelezen worden. Op een strakker en tegelijk bevlogener manier dan in zijn debuut maakt hij de balans op van zijn generatie. Zoals Daniël Robberechts in zijn nagelaten werk de fictie opnieuw leerde appreciëren, is Joris Note langzamerhand klaar voor het echte werk.

Karel Osstyn

joris note, Het uur van ongehoorzaamheid, De Bezige Bij, Amsterdam, 1995, 169 p.