Ons Erfdeel. Jaargang 38

Tuinen van taal Over ‘Dooltuin’ van Willem van Toorn

In zijn Huizingalezing Over de noodzaak van tuinieren zegt Gerrit Komrij dat de mens door het gemis van een sluitend wereldbeeld dat troost en overzichtelijkheid biedt naar een nieuwe ordening verlangt, tevens behoefte heeft aan gedeelde symbolen met een menselijk gezicht en, zo voegt hij daar nog aan toe, de kunstenaar wil dan niet de halve waarheid, maar de hele leugen.

Opnieuw lijken veel gedichten uit Willem van Toorns Dooltuin geschreven naar aanleiding van (in dit geval vooral landschappelijke) veranderingen in de wereld om hem heen. Zo wordt in ‘Een beek maken’ onder een landschap-van-nu gezocht naar het landschap dat er ooit geweest moet zijn. Van Toorn roept meteen de daarbij behorende wereld-van-ooit er maar bij op.

In de reeks ‘de Waal’ herneemt hij het eeuwenoude symbool voor de voortstromende tijd, de rivier, en poogt deze in momentopnames naar zijn hand te zetten. Alsof dat niet geheel wilde lukken, bestaat een deel van deze reeks uit proza-gedichten. Voor veel rond de rivier geldt ‘Morgen verbannen naar herinnering’ en dat vraagt om stil zetten, bewaren, vastleggen. Daarmee zijn deze gedichten andermaal ‘lijnen tegen het groot verdwijnen in’. Hiermee herschrijft Van Toorn een regel uit zijn vorige bundel Eiland (1991): ‘Lijnen bedacht voor alle eeuwigheid’. Woorden als ‘lijnen’ en ‘bedacht’ duiden op bescheidenheid, relativering en hoewel er in de taal lustig op los wordt getuinierd (de reeks ‘Tuinen’ bevat een scheppingsverhaal, vanaf tabula rasa tot en met een ‘laatste tuin’) klopt die vaststelling wel. Een gedicht als ‘Franse tuin’ (dat eerder gepubliceerd werd in De aardse republiek,

[p. 753]

Willem van Toorn (^o 1935).

1988), geschreven na het zien van een porseleinen miniatuur, eindigt met: ‘Ik vind je / in alle beelden. Eva. Venus. Steen.’ Eva, de eerste vrouw; Venus, de godin van de liefde, - zie daar Komrijs ‘gedeelde symbolen met een menselijk gezicht’, maar het slotwoord ‘steen’ roept, zo niet de dood, dan toch wel de werkelijkheid op: het is niet echt, het is maar steen, het is ‘maar’ een gedicht.

De dichter Willem van Toorn gedraagt zich niet zo zelfvoldaan als de ‘heren en boeren / [die] zagen dat het zo goed was’. Hij is zich ‘de hele leugen’ bewust en haalt die binnen het gedicht: ‘dit ideaal houdt het alleen van ver / of op papier’.

Zowel de tuin als een gedicht van Van Toorn is dus wel ‘ordening’ in de zin zoals Komrij bedoelde, maar de omsloten tuin, hortus conclusus, ‘opgericht om de vileine / wereld daarbuiten op afstand // te houden’ is aan hem, heb ik de indruk, minder besteed. De droom ‘dat de wereld heel moet zijn’ bestond wellicht nog in het hoofd van zijn grootvader die in ‘noli me tangere’ planten bij hun namen noemt en een spinneweb herstelt, maar de kleinzoon gaat het eerder hierom: ‘Geen dichte tuin meer, ruimten ingericht/ op uitzichten.’

Woorden, gedichten, zeggen Van Toorns gedichten zelf, kunnen dat ‘sluitende wereldbeeld’ hooguit suggereren of in herinnering roepen. Zelfs muziek kan soms, meerstemmig, wat taal niet kan: ‘Als taal zo praten kon, zo met zijn ene / stem languit langs de andere, dan lagen hier / regels innig op het papier, woorden niet meer afzonderlijk te lezen, staat er in ‘Le Sieur de Sainte Colombe: Concerts ã deux violes esgales’.

Van Toorn neemt geen genoegen met Komrijs ‘hele leugen’, hij begiet de tuin van zijn poëzie met de ‘werkelijkheid’ waar zij uit voortkomt, in het volle besef dat zo een halve waarheid overblijft. Reden om dit vergeefse werk dan maar te stoppen?

moeder

Dit is haar laatste tuin. Dit het uitzicht
waarin haar dagen zijn samengevat:
geschoren hagen langs het strak grindpad,
de witte duiven om de zonnewijzer
die zonder tijd is in het najaarslicht.

Ziet ze dit wel? Of wordt het in haar hoofd
de vroegste tuin, waarin het stille meisje
de duiven voerde voor haar tocht naar school,
woordjes neuriënd die mensen niet hegrijpen
zoals nu tegen de kastanjeboom

waar haar stoel onder staat. Als jij haar hand
pakt glimlacht ze. Geen droom
ben je maar dochter, vrouwen eigen,
voor haar oog groter dan haar eigen zoon
die taal zoekt waar zij nog in blijven kan.

Taal kan dan niet ‘met zijn ene stem languit langs de andere’, maar ‘Woorden laten snijpunten in zich toe / van plaats en tijden j aren uit elkaar’, schreef Van Toorn in Het landleven (1981) en daar is dit gedicht een goed voorbeeld van: haar laatste tuin valt samen met haar vroegste, het strakke grindpad van de witregel brengt ons weer terug in het heden, de realiteit van de zoon die taal zoekt om zijn moeder in voort te kunnen laten bestaan. Desnoods alleen in woorden. Voorwaar genoeg reden om te blijven tuinieren.

Ron Elshout

willem van toorn, Dooltuin, Querido, Amsterdam, 1995.