Ons Erfdeel. Jaargang 38

De vriendschap van Connie Palmen: een steen op de maag

Wanneer je als schrijver in een hokje geduwd wordt, is dat zelden een goede zaak.

Het overkwam Connie Palmen na het overweldigende succes van haar debuutroman De wetten. In één klap werd zijn vooropgeschoven als een veelbelovend schrijfster van filosofische romans. Toegegeven, zelf heeft ze daar ook haar steentje toe bijgedragen, want in nagenoeg elk interview gaf ze te kennen dat dat ook uitdrukkelijk haar bedoeling was.

Menig lezer zal haar roman De vriendschap, die onlangs met de AKO-literatuur Prijs 1995 werd bekroond, ter hand genomen hebben met een zekere verwachting - om na het lezen ervan met heel wat vragen te blijven zitten. Want wat wil Palmen nu eigenlijk met dit tweede boek?

De vriendschap is het verhaal van de eerste dertig jaar in het leven van twee vrouwen. Het begint op het moment dat de tien jaar oude, kleine maar pientere Catharina (alias Kit) Buts vriendschap sluit met de oudere, logge en ietwat slome Barbara (Ara) Callens. Of beter gezegd: zich ten koste van alles voorneemt om dit meisje, dat in alle opzichten haar tegenpool is, voor zich te winnen. Want: ‘Ik wist zeker dat ze mijn vriendin zou worden, dat wij bij elkaar hoorden, dat ze was zoals ik. Alles wat ik vanaf nu zou doen was te beschouwen als voor

[p. 750]

of tegen haar en alles wat zij zou doen was te beschouwen als voor of tegen mij. Zo zwaar was het en zo hadden zij en ik het ook het liefst’ (p. 23).

Al heel snel blijkt dat de vriendschap tussen Kit en Ara meer is dan een gewone meisjesvriendschap. Wat Kit voor Ara voelt, overstijgt de grenzen van de kameraadschap en neigt naar allesomvattende liefde. Het is Ara's grote lichaam dat de kleine Kit verwarmt en zo als het ware meer corpus geeft. Het is de taalvaardige Kit die Ara's gedachten in woorden omzet. De meisjes streven naar eenwording, met elkaar, meer vooral naar vervollediging van zichzelf. Lichaam en geest completeren elkaar. Ara voelt en streelt, Kit praat. Ara eet zichzelf dik, Kit drinkt, Ara zoekt naar een zinvol leven in een gelukkige relatie met een man, Kit stort zich op haar werk... Aan de hand van deze gegevens is het boek onderverdeeld in drie delen.

‘Dingen en woorden’ vertelt over de kinder- en jeugdjaren van de meisjes. Palmen grijpt hier op een geslaagde manier terug naar de stijl van de oud-Hollandse meisjesroman en verhaalt over het reilen en zeilen van een doorsnee, goed, gelovig gezin, waar frieten een feest waren, god alles zag en de leuze ‘doe maar gewoon, dan ben je al gek genoeg’ het leven bepaalde. ‘Hoe minder buitenissig, des te groter mijn interesse. Iedereen die voor abnormaal wil doorgaan en er hard aan werkt om excentriek en uitzonderlijk te zijn, heeft een grotere voorspelbaarheid dan wie normaal, gewoon alledaags en onopvallende heet te zijn. Zodra bijzonderheid gewild is, is het meest bijzondere er vanaf. Echt bijzondere mensen weten zelden van zichzelf dat ze uitzonderlijk zijn en als ze er door de jaren heen achter beginnen te komen dat iets hen van anderen onderscheidt, kost het ze meestal hun verdere leven om er zich bij neer te leggen’ (p. 33).

In het tweede deel ‘Eten en drinken’ zijn de meisjes al wat ouder en verloopt het leven en dus ook de vriendschap wat minder probleemloos.

Connie Palmen 1955)- Foto Leendert Jansen.

Hun verbondenheid, de eenheid van lichaam en geest, maakt plaats voor het besef van verscheidenheid. Had Kit pas besloten dat hun initialen dezelfde zijn (B.C. en C.B.), nu blijkt hoezeer ze ook elkaars spiegelbeeld of tegenpool symboliseren. Ara is niet meer enkel zacht en beschermend maar ook ‘afstotelijk en oerlelijk’ (p. 200). Kit wordt er zich van bewust dat ze ook een lichaam heeft en in de vriendschap komt er plaats voor wantrouwen. Na het aantrekken komt het afstoten en Kit besluit haar geboortedorp vaarwel te zeggen om filosofie (!) te gaan studeren in een verre stad.

En daarmee begint het derde deel, dat compleet contrasteert met de vorige en de lezer voor heel wat vraagtekens plaatst. Want wat wil de auteur nu eigenlijk?

In ‘Werk en liefde’ beschrijft Palmen met een sneltreinvaart het vervolg van de vriendschap tussen Ara en Kit. Terwijl het realisme, gecombineerd met mooie, associatieve gedachtensprongen en een verbluffende taalvaardigheid de toon én de charme aangaven in de eerste twee delen, lijkt het alsof Palmen plots nog snel, snel, wil bewijzen dat ze voor alles ook een filosofe is. Het verhaal (Kit wordt eindelijk verliefd op een man die als twee druppels water op haar vriendin lijkt, waardoor de relatie gedoemd is te mislukken) wordt afgeraffeld om te kunnen eindigen in een vrij hoogdravende brief van Kit aan Ara. Het lijkt haast of de hele, bijna driehonderd pagina's lange inzet geschreven is met

[p. 751]

dit doel, want een ‘filosofische roman’ moet en zal het worden. ‘Wat ze in de literatuur en in de wetenschap een genre noemen, dat is eigenlijk het geslacht van een tekst. Ze schrijven daarmee voor hoe een tekst zich moet gedragen, alsof ze een lot en een lichaam zou hebben en zou moeten gehoorzamen aan onveranderlijke natuurwetten. Dat hoeft ze niet. Genres kun je veranderen door eens andere teksten te schrijven’ (p. 291).

Uiteraard zit deze brief vol met mooie, boeiende gedachten, die duidelijk de Lacaniaanse idee over taal, die in het eerste deel werd toegepast en hier explicieter uit de doeken wordt gedaan, illustreren en die ik hier stuk voor stuk zou kunnen citeren. Maar de concentratie ervan maakt dat de roman als een steen op de maag blijft liggen en de lezer onbevredigd achterlaat. Beter had Palmen haar spiritualiteit gedoseerd en verspreid over deze toch wel mooie roman, waardoor het begin minder meisjesboekachtig zou overkomen en er op het einde ruimte zou zijn geweest voor een mooie, goede of slechte, (‘de natuur is niet mooi, lelijk, goed of slecht. Als iemand een wilg mooier vindt dan een beuk, een varken lelijker dan een koe, een gier boosaardiger dan een eekhoorn, dan komt dat door ons, door de geschiedenis van de blik, door de boeken, schilderijen, films, door de woorden en beelden, door wat mensen over de natuur beweerden en hoe zij haar afbeeldden, vroeger en nu’ (p. 200)) afronding van de vriendschap.

Gerti Wouters

connie palmen, De vriendschap, Prometheus, Amsterdam, 1995,311 p.