Ons Erfdeel. Jaargang 38

Beklemmende biografie: het leven van Hans Andreus

Toen in juni 1977 bekend werd, dat Hans Andreus was gestorven, constateerde menig poëzielezer van mijn generatie dat de hartstochtelijke toewijding aan de dichter van Muziek voor kijkdieren en Schilderkunst in de loop der jaren had plaatsgemaakt voor verwaarlozing van Andreus' werk. Een vergeten dichter kon hij weliswaar niet genoemd worden, maar de laatste keer dat een bundel van Andreus een overweldigend onthaal kreeg, was toch wel in 1957 geweest, toen De sonnetten van de kleine waanzin verscheen. Daarna liet Andreus nog een twintigtal bundels het licht zien, maar de aandacht voor zijn poëtisch werk nam geleidelijk aan af, een ontwikkeling die bepaald niet parallel liep met de belangstelling voor de schrijver van jeugdboeken die Andreus óók was. Een poëzielezer die Andreus wel duidelijk trouw is gebleven, is Jan van der Vegt, die bij uitgeverij De Prom een indrukwekkende levensbeschrijving van Andreus publiceerde.

In een brief aan Simon Vinkenoog gebruikte Andreus ooit de zinsnede ‘het verleden dichtspijkeren’. Het blijkt een formulering die van essentiële betekenis is voor Andreus' schrijversleven. De jeugd van Johan van der Zant, zoals de dichter officieel heette, blijkt bepaald niet begerenswaard te zijn geweest. Met hoofdstuktitels als ‘Ongewenst kind’ en ‘Twee kanten van de oorlog’ geeft Van der Vegt aan met welke traumatische ervaringen Hans Andreus de literatuur is ingestapt. Andreus' schrijversleven heeft voor een groot deel in het teken gestaan van het verwerken en wegwerken van de bittere ervaringen die de schrijver in zijn jeugd heeft opgedaan. Dat verleden begint in Andreus' eigen ervaring niet bij de geboorte, maar bij het moment van de verwekking. Onder invloed van de psychiater Lietaert Peerbolte, bij wie hij jarenlang in therapie was, was de dichter rotsvast gaan geloven in de betekenis van het prenatale bestaan, dat in zijn geval bijzonder bedreigend was geweest. Geheel in de geest van de tweelingtheorie van zijn psychiater raakte Andreus er heilig van overtuigd, dat een gedeeltelijk gelukte abortus hem had beroofd van zijn tweelingbroer. Ook in zijn babytijd zouden familieleden hem naar het leven hebben gestaan. Ongewenst, onbemind... zelfs van zijn identiteit kon hij niet zeker zijn. Als zoon van een gescheiden moeder kreeg hij op de lagere school in Scheveningen de naam van zijn stiefvader - De Jong - mee. Na vele verhuizingen - negentien maal in zes jaar tijd - keerde het gezin in 1937 naar Amsterdam terug en werd Jopie de Jong weer Johan van der Zant. Maar droeg hij die achternaam wel terecht? Was Hans van der Zant, met wie zijn moeder officieel drie jaar getrouwd was geweest wel zijn echte vader? Later ging Andreus ervan uit, dat die aardige oom Bennie Visser, een joodse vertegenwoordiger met wie zijn moeder vóór haar huwelijk was opgetrokken, zijn eigenlijke vader was. Dit wellicht biografisch gegeven - in Andreus' leven lopen werkelijkheid en fictie dikwijls in elkaar over - is zowel in Andreus' poëzie als in zijn proza terug te vinden.

In Van der Vegts visie is die ellendige jeugd niet los te koppelen van Andreus' aanmelding bij het Vrijwilligerslegioen Nederland, waardoor de dichtende ex-HBS-er in 1943 aan het Oostfront terecht is gekomen. Hij zou er gewond raken en werd naar Nederland teruggestuurd, omdat gebleken zou zijn dat hij zich onder dwang had aangemeld. Van der Vegt veronderstelt dat Andreus' grootouders in deze affaire een kwalijke rol hebben gespeeld. De donkere puntjes in Andreus' gezicht - littekens als gevolg van een verwonding door granaatscherven - bleven na de oorlog verwijzen naar dit oorlogsverleden, waaronder hij jarenlang gebukt is gegaan.

Enige maanden na de bevrijding liet Andreus zich inschrijven aan de Amsterdamse toneelschool, zonder overigens de ambitie te hebben acteur te worden; hij maakte de cursus niet af. Een baantje als corrector bij het dagblad

[p. 747]

Handschrift van Hans Andreus (1926-1977).

de Volkskrant gaf hij in september 1947 op: hij wilde voortaan van zijn pen leven, een wat boude beslissing: pas twee maanden later zou hij in het literaire tijdschrift Centaur debuteren met een traditioneel sonnet.

Als zovelen van zijn artistieke generatiegenoten, trok Andreus naar Parijs, waar hij vooral bevriend raakte met Simon Vinkenoog. Hij leerde er Odile Liénard kennen, met wie hij tot 1955 een liefdesrelatie onderhield die gekenmerkt werd door grote spanningen. Met haar verbleef hij ook geruime tijd in Italië, onder meer in Rome, van waaruit Andreus in augustus 1954 in ernstig overspannen toestand naar Nederland terugkeerde. Het verleden was hem de baas geworden; hij moest zich onder behandeling stellen.

De Nederlandse poëzie dankt een groot aantal prachtige gedichten aan Andreus' traumatisch bestaan, dat wel, maar wie kennis neemt van Andreus' levensverhaal, wordt overvallen door gevoelens van deernis en mededogen. Je had de schrijver graag een plezieriger leven toegewenst. Mededogen ook met de vrouwelijke partners van de geteisterde dichter. Zelfs de meest masculiene lezer van deze biografie zal met gemengde gevoelens kennis nemen van de kwantificering van Andreus' behoefte aan sexueel verkeer. Andreus' neiging in de partner zowel de andere helft van de tweeling als de op vernietiging uitzijnde moederfiguur te zien, leidde tot agressie, in één geval zelfs tot poging tot wurging. Hoe men overigens ook over Peerboltes prenatale theorie moge denken, zij heeft er samen met Andreus' creatief vermogen voor gezorgd, dat Andreus zich na verloop van jaren genezen voelde. Toen zijn leven eindelijk in wat rustiger vaarwater terecht was gekomen, stierf Andreus, 51 jaar oud.

Bij het schrijven van zijn biografie kon Van der Vegt beschikken over talloze brieven die Andreus aan vrouwen, vrienden en aan zijn psychiater heeft verstuurd. Van verschillende correspondenten, onder wie Odile Liénard, kon hij informatie verwerven. Andreus zelf had vlak voor zijn dood veel biografisch materiaal vernietigd, maar had klaarblijkelijk een map ‘Aantekeningen’ over het hoofd gezien. De map bevatte notities over herinneringen en dromen en was waarschijnlijk ooit bestemd voor Andreus' psychiater. Dankbaar, maar met de vereiste terughoudendheid, omdat het ten slotte om fictie gaat, maakt Van der Vegt gebruik van het proza van Andreus, waarin de schrijver veel van zijn eigen leven heeft verwerkt.

[p. 748]

Wanneer hij biografische gegevens betrekt op Andreus' poëzie, doet Van der Vegt dat duidelijk vanuit de opvatting dat kennis van de biografie bepaalde duistere passages kan verhelderen, maar dat daarmee niet automatisch ook de kwaliteit van het werk wordt versterkt; ook de interpretatie kan het dikwijls stellen zonder al die gegevens die Van der Vegt heeft aangedragen. Kenmerkend voor deze benadering zijn de bladzijden die gewijd zijn aan de bundel die een centrale plaats inneemt in Andreus' oeuvre, De sonnetten van de kleine waanzin. Verwijzend naar de slotregels waarin sprake is van ‘het aards en ruimtelijk / vuur, - hier: in het vogelvrij ogenblik’, schrijft Van der Vegt: ‘Prenataal-psychologisch gezien is dat het bevrijdende oceanische beleven, maar die duiding heeft de lezer niet nodig. Het is de kracht van De sonnetten van de kleine waanzin dat de poëzie zich - op een enkele passage na - weet los te zingen van de biografische aanleiding en de psychoanalytische theorieën.’

Van der Vegt is enige jaren voor de dood van de schrijver met hem bevriend geraakt. Andreus verzocht hem zorg te dragen voor de literaire nalatenschap: het verbeteren van zetfouten bij een herdruk van een verzamelbundel, het corrigeren van de drukproeven van Laatste gedichten. Jan van der Vegt heeft wel wat méér gedaan. Voor de vriendendienst die hij Andreus heeft bewezen met het schrijven van deze biografie, kan hij niet genoeg worden geprezen.

Han Foppe

jan van der vegt, Hans Andreus. Biografie, Uitgeverij De Prom, Baarn, 1995, 560 p.