Ons Erfdeel. Jaargang 38

Fuga's en pimpelmezen

De teloorgang van traditionele waarden in de postmoderne cultuur geeft - van de weeromstuit - aanleiding tot een ethisch reveil. Dé uitdaging volgens Hertmans - meteen ook het uitgangspunt voor het eerste essay in zijn nieuwe essaybundel, Fuga's en pimpelmezen - is de vraag hoe wij ‘het gemis’ kunnen aanvaarden en er ‘creatief, dat wil zeggen profaan’ mee omgaan. De op het eerste gezicht wat gewaagde gelijkschakeling tussen ‘creatief’ en ‘profaan’ is weldoordacht. Het komt eropaan niet te vervallen in de oplossingen die worden aangereikt door nieuwe vormen van religiositeit. Hertmans ziet niet graag ‘de verworvenheden van dertig jaar emancipatie’ zomaar verloren gaan.

Meteen komt een van de premissen van dit boek onverbloemd aan het licht: Hertmans verkondigt onvoorwaardelijk een ethiek van emancipatie en zelfverwerkelijking, en gelooft dus dat de mens over voldoende vrijheid en wijsheid beschikt om zichzelf, autonoom, een doel te stellen. De zin komt niet van buitenaf. Hertmans hekelt ‘die altijd weer opflakkerende nood (...) om je lot uit handen te geven, om er vanaf te zijn’.

In deze heteronomie - de zin die van buitenaf moet komen - ziet Hertmans een verwantschap met andere verstrekkers van zin en identiteit. Polemisch noemt hij de neoreligiositeit ‘een variant op het nieuwe nationalisme’. Waartoe heteronomie kan leiden, wordt in Bosnië duidelijk gedemonstreerd.

Hertmans hekelt de neoreligiositeit ook omdat ze het kritisch denken afdoet als cynisme en pessimisme. Hertmans is dienaangaande oprecht én furieus: er is ‘geen intellectueel optimisme meer denkbaar’ en: ‘Deze permanente staat van crisis (...) ís nu net de Europese eigenheid en emancipatie’.

Trouwens, religie is overbodig geworden. Op de drie behoeften waaraan zij tegemoetkwam - ‘een duidelijke taal voor de ervaring van vervoering, een antwoord op de opengebleven fundamentele vragen naar de zin van het leven, en behoefte aan sturende regels voor onze moraal’ - werden in de loop van de twintigste eeuw seculiere antwoorden gegeven.

Welke? Om te beginnen de wetenschap, maar die heeft tal van nieuwe problemen en onoverzichtelijkheden in het leven geroepen. Politiek zijn er twee grote systemen geweest: het liberalisme en het socialisme. Hertmans verwerpt beide. Het eerste vanwege de simplistisch-hedonistische benadering, die de structuur van de begeerte miskent (namelijk dat het verlangen in zichzelf vervulling vindt); het tweede om ‘zijn aberraties van zelfverrijking en oncreatieve bureaucratie’. De massamedia zouden seculiere alternatieven kunnen aanreiken voor het vacuüm in de zingeving dat na het terugtreden van de religie is ontstaan, maar ze komen niet veel verder dan het aanwakkeren van een verdovende nestwarmte en van een verregaande desinteresse. Bovendien stimuleren ze, door het ironisch maar ondoordacht gebruik van allerlei uit hun context gerukte symbolen, de neoreligiositeit.

Wat blijft er over als seculier antwoord? Hertmans wijst in de richting van ‘een moeilijk vindbaar punt van juiste intuïtie’ - ‘halfweg

[p. 745]

tussen rationaliteit en irrationalisme’. Het komt er met andere woorden op aan niet te vervallen in de starheid van rigide stelsels (fuga's), waarin de mens aan zijn verantwoordelijkheid probeert te ontkomen, noch in nihilisme en frivoliteit (het zorgeloos fluiten der pimpelmezen), die het leven zinloos maken en elke artistieke onderneming in de kiem smoren. Want dããr situeert Hertmans dat ‘moeilijk vindbaar punt’: het wordt aangewezen ‘in en door de profane transcendentie van de kunst’.

Ik ben zo lang blijven stilstaan bij dit eerste essay, omdat het de kapstok is waaraan de hele bundel wordt opgehangen. Op andere plaatsen worden centrale gedachten nog eens uitgewerkt, maar de essentie van Hertmans' filosofie is vooraan in het boek te vinden. Je kan de essays die volgen zien als toepassingen.

In ‘Kiezen voor Icarus?’, een essay over het onderscheid tussen de eerste generatie avantgardisten van voor de oorlog - programmatisch en, hoe goed bedoeld ook, op het intolerante af gesloten (autonoom) - en de tweede generatie, die tot vandaag blijft doorwerken - ondogmatisch, met een prioriteit van praktijk op theorie, en open (heteronoom) - kiest Hertmans voor de tweede vorm. Hij pleit voor zelfrelativering en ironie, en voegt de daad bij het woord door zijn eigen bijdrage tot het debat ootmoedig te omschrijven als ‘spitsvondige zekerheden over de onzekerheid’.

In zijn derde essay kapittelt hij George Steiners wending naar het dogmatische (in diens recente boek Real Presences) als ‘grof’ en ‘onfatsoenlijk’. Steiners voorstel om alle secundaire literatuur te weren en terug te keren naar de teksten zelf, deelt Hertmans niet, omdat hij ‘zonder dat publiek debat niet eens in staat zou zijn het gevaar van een dergelijke demagogische redenering te onderkennen’. Hij pleit voor een ‘nooit eindigende, nomadische kritiek’, in het volle besef dat een definitieve waarheid niet mogelijk en ook niet wenselijk is.

Het essay ‘Het geweld van zuiverheid’ sluit de bundel af. Hertmans besteedt aandacht aan het recente boek van Bernard-Henry Lévy, La pureté dangereuse, waarin wordt gewaarschuwd voor datzelfde dogmatische verlangen naar zuiverheid dat, aldus BHL, de ideologische leegte die is ontstaan na de val van de Muur probeert op te vullen - met alle gevaar vandien op blind totalitarisme. De roep om

Stefan Hertmans (^o1951) - Foto Bart Blomme.

een duidelijke identiteit klinkt, te midden van het door overinformatie veroorzaakte nieuwe Babel, harder dan ooit. De onmacht om met het gebrek aan overzichtelijkheid - alom als hét kenmerk van onze leefwereld naar voren geschoven - om te gaan, dreigt zich te vertalen in hardnekkige en fatale onverdraagzaamheid, in ‘het dreigende ideologische geweld van de letterlijkheid’. Hertmans besluit dan ook dat de inzichten van het postmodernisme, vertolkt door ‘de eens zo verfoeide “elitaire” kunstenaars’, nog het meest borg staan voor het behoud en de verfijning van de democratie. Het is evident dat de intellectueel, weggehoond door de neoreligieuzen en door de massamedia, hier een uiterst belangrijke rol te spelen heeft. Hertmans neemt die rol met overgave op zich.

Ik heb hier slechts vier van de twaalf essays in de bundel ter sprake gebracht. De essays over de kunst van Jan Fabre, Leos Janácek en Elvis Costello, Dmitri Sjostakovitsj en Keith Jarrett, Paul Hindemith en Gottfried Benn illustreren wat Hertmans met een ‘open, nomadische kritiek’ bedoelt. Het zijn interessante maar minder onmisbare bijdragen.

De bundel bevat ook een naar mijn gevoel wat warrig essay over actualiteit (‘De vlam overleeft de brandstof’), een geleerd essay over de ex-Joegoslavische filosoof Slavoj Zizek, en een intrigerend essay ‘Over snelheid en landschap’. Ze hier louter vermelden, is ze onrecht aandoen.

[p. 746]

Fuga's en pimpelmezen is een eerlijke, heldere en erudiete getuigenis van een intellectueel die er niet voor terugschrikt zijn maatschappelijke rol op zich te nemen. Het gaat om essays, dat wil zeggen uiteenzettingen met een subjectief, soms polemisch karakter, die niet de pretentie hebben de hele waarheid te willen verkondigen, maar die vooral tot nadenken willen aanzetten. Hertmans slaagt in die opzet.

Pascal Cornet

stefan hertmans, Fuga's en Pimpelmezen. Over actualiteit, kunst en kritiek, Meulenhoff / Amsterdam, Kritak / Leuven, 1995, 207 p.