Ons Erfdeel. Jaargang 38

Film

Hoogste Tijd & Frans Weisz

Voor de Nederlandse filmmaker Frans Weisz was schrijver Harry Mulisch een held zolang hij zich heugen kan. Al decennia lang de koning van het Amsterdamse Leidseplein en inmiddels, althans volgens Weisz, ‘een van de grootste schrijvers van Nederland’.

De filmmaker had eerder een welgevallig oog laten rusten op werk van de auteur. De roman Twee Vrouwen werd uiteindelijk verfilmd door collega George Sluizer en De Aanslag bracht Fons Rademakers in het voor Nederland unieke bezit van een Oscar. Maar toen Frans Weisz vernam dat Mulisch werkte aan een boek over het theater, leek dat hem een vingerwijzing van hogerhand.

Hoogste Tijd moest en zou de Mulischverfilming worden van een man die zich met elke nagel aan het theater had vastgehaakt. Van de gemankeerde toneelspeler Weisz, die na zijn verwijdering van de Arnhemse toneelschool auditeerde bij vrijwel elk theatergezelschap in Nederland en die zich in 1958 als allereerste leerling op de gloednieuwe Nederlandse filmacademie aanmeldde met het vaste voornemen via deze omweg alsnog het theater te bereiken.

In al zijn films zitten verwijzingen naar het theater. De klassefoto in Charlotte, het studentencorps uit Bij Nader Inzien, de tableau de la

[p. 614]

Rijk de Gooijer in de rol van Willem Bouwmeester in de film ‘Hoogste Tijd’ van Frans Weisz - Foto P. Weijman.

troupe in Leedvermaak, het zijn tableaux vivants gelijk aan die van Mulisch in Hoogste Tijd.

Met de verfilming van Mulisch' gecompliceerde roman haalde Weisz zich een nieuwe ‘kruisweg’ op de hals, zoals hij beducht in zijn dagboek noteerde. Pas na vijf scenarioversies van Jan Blokker durfde hij het waagstuk aan, na het gewoontegetrouw decouperen van de film in een zorgvuldig uitgewerkt storyboard en een lastige casting die hem na veel vijven en zessen Rijk de Gooijer opleverde voor de hoofdrol.

De twee hadden eerder succesvol samengewerkt in Weisz' commerciële uitstapjes De Inbreker (uit 1972) en Naakt over de Schutting (1973) alsmede in Leedvermaak (1989), de verfilming van Judith Herzbergs schrijnende toneelstuk over een door de holocaust overschaduwde joodse bruiloft.

In zekere zin vertelt Hoogste Tijd voor een deel het verhaal van Rijk de Gooijer zelf: de man die jarenlang vooral bekend was als helft van een komisch duo (met Johnny Kraaykamp) en die na zijn opleiding tot serieus filmacteur aan de Duitse UFA pas jaren later als zodanig werd erkend na zijn doorbraak in Weisz' De Inbreker. Verder gaat elke vergelijking mank, maar misschien was deze aanzet al voldoende om Rijk de Gooijer de rol van zijn leven te laten spelen die, terecht, op de première werd beloond met een staande ovatie.

Mulisch' roman en Weisz' film handelen rond de oude revue-artiest Willem Bouwmeester, voor vrienden Uli, een telg uit het grote acteursgeslacht van de Bouwmeesters. Een zwart schaap, die nimmer aan de verwachtingen kon voldoen, consequent de verkeerde keuzes maakte en zijn kansen verspeelde. Hij bleef hangen in het variété-werk, speelde in de oorlog als lid van de Kultuurkamer enkele grotere rollen in operettes waarvoor hij later opgepakt werd, en zag zijn bezigheden na de oorlog gereduceerd tot wat onbeduidende bijrolletjes, hoorspelen en figuratie. Met zijn zuster Berta (een sterke Kitty Courbois) slijt hij zijn oude dag in een slaapstad tot op een dag de regisseur (Josse de Pauw) en zakelijk leider (Mark Rietman) van het toneelgezelschap Het Auteurstheater zich melden. Bouwmeester krijgt de hoofdrol aangeboden in het stuk Noodweer, dat gaat over de gevierde acteur Pierre de Vries die zich in 1904 opmaakt voor een laatste optreden in zijn afscheidsvoorstelling De Storm van Shakespeare.

Tijdens de repetities van deze voorstelling worden in Noodweer de ingewikkelde relaties tussen de acteurs ontrafeld. Pierre heeft een homoseksuele verhouding met Etienne maar is verliefd op Max. Deze Max is verloofd met de jonge actrice Stella, op wie Lucas weer verliefd is. Etienne zet op aanraden van Lucas Max aan tot chantage van Pierre de Vries, een complot dat door Stella wordt doorverteld. De Vries wurgt daarop in blinde woede Etienne vlak voor het doek voor De Storm opgaat.

Willem Bouwmeester leeft op tijdens de repetities en ontwikkelt warme gevoelens voor Stella (debutante Camilla Siegertsz), die in De Storm zijn dochter speelt en in wie hij zijn jong overleden moeder terugziet. Tijdens het repeteren komen ongewild flarden herinneringen boven aan een onvolmaakt bestaan vol dieptepunten. Deze afdaling in het verleden brengt een metamorfose in Bouwmeester teweeg. Hij overstijgt zichzelf in zijn spel maar bezwijkt tijdens de generale repetitie van Noodweer en haalt de première niet.

Met hun aanpak van dit ingewikkelde, gelaagde verhaal over een stuk binnen een stuk binnen een stuk klaarden Frans Weisz en zijn medewerkers een klus van formaat. Het eerste compliment moet scenarioschrijver Jan Blokker

[p. 615]

gelden, die de gecompliceerde structuur van de roman terugbracht tot een glashelder vertelsel dat zonder al te veel moeite te volgen is. De roman is redelijk getrouw gevolgd op enkele kunstgrepen na. Zo is in de film de moord van Pierre de Vries op Etienne aan het begin geplaatst en wordt zij gepresenteerd als een waar gebeurd feit. Het einde, dat in de roman blijft bij De Vries' zegetocht na zijn afscheidsvoorstelling, wordt in de film voorzien van een soort omgekeerde epiloog waarin Camilla Siegertsz en de acteur het geboortehuis passeert van Willem Bouwmeester, die wij als pasgeborene verwachtingsvol het leven tegemoet zien blikken. Een vrij schrijnend beeld, gezien onze wetenschap van wat hem te wachten zal staan.

Een tweede compliment geldt zonder meer De Gooijers vertolking van Pierre de Vries. Zonder al te veel misbaar weet hij in zijn motoriek en blikken te ontroeren als de geboren ‘loser’ die een laatste kans krijgt tot grote hoogte te stijgen en ook deze kans verspeelt. De Gooijer, nooit een voorstander van method acting en het soort acteur dat zich meestal beperkt tot de vragen: ‘Waar moet ik staan en wat moet ik zeggen’, is juist in zijn eenvoud groots en weet hier in kleine gebaren en grote zwijgzaamheid een wereld van emoties te suggereren.

Zijn glansrol is zeker voor een deel te danken aan Weisz' invalshoek. Hij verkoos het theater te laten fungeren als de onderwereld uit het Orpheusverhaal, waarin Willem Bouwmeester afdaalt om zijn Euridice, zijn ziel, te hervinden. Dit uitgangspunt gaf De Gooijer alle ruimte maar had als consequentie dat de overige acteurs tot niet veel meer dan figuranten werden teruggebracht en de verschillende intriges nauwelijks uit de verf komen. Bijvoorbeeld het machtsspel tussen regisseur en acteur wordt aangestipt maar niet uitgediept. Waarmee Josse de Pauw als de regisseur van Noodweer tot niet veel meer dan een eenduidige vertolking

Camilla Siegertz en Kitty Courbois in ‘Hoogste Tijd’ - Foto P. Weijman.

kon komen, evenals de toch niet onverdienstelijke acteurs Peter van den Begin (Etienne), Pierre Bokma (De Storm-regisseur Paul), Bart Siegers (Max) en Michael Pas (Lucas).

Buiten het personage van Willem Bouwmeester om, blijft Hoogste Tijd een wat hol en academisch vertelsel over leven en theater, oorzaak en gevolg, goed en fout in de oorlog, bewust en onbewust verleden en dergelijke. Het spreekwoord ‘Het leven is een schouwtoneel, een ieder krijgt zijn eigen deel’ gaat hier maar ten dele op.

In de vormgeving is Weisz' voorkeur voor een wat barokke decadentie te proeven, mede dankzij de versierlust van zijn art director Ben van Os. Het strenge, dienstbare en naar soberheid tenderende camerawerk van Robbie Müller (vaste cameraman van onder andere Wim Wenders) lijkt met deze voorkeur in tegenspraak en er schijnen ook heel wat meningsverschillen tussen regisseur en cameraman te zijn uitgevochten. Het heeft Hoogste Tijd echter geen kwaad gedaan: de cameravoering is toegespitst op de acteurshandelingen en leidt nergens af van het Leitmotiv. Al met al is Hoogste Tijd een van de meest interessante Nederlandse films van de laatste jaren. Maar dé definitieve film over het theater moet Frans Weisz nog maken.

Gerdin Linthorst