Ons Erfdeel. Jaargang 38

De Vlaamse Primitieven

Wie zich in de zomer van 1994 te Brugge in de drukte van de Memling-tentoonstelling begaf, kon aan den lijve ondervinden dat de schilderkunst der Vlaamse Primitieven populairder is dan ooit. De aantrekkingskracht die het werk van schilders als Memling, Van Eyck en Bouts thans uitoefent, valt ook af te lezen aan de steeds verder doorbuigende boekenplank van de koopkrachtige kunstliefhebber. De afgelopen jaren verschenen zowel diepgravende studies over individuele kunstenaars als lijvige naslagwerken die de gehele periode beslaan. Tot de laatste categorie behoort De Vlaamse Primitieven, dat niet alleen door de omvang - ruim 650 pagina's - en de fraaie illustraties, maar vooral door de betoonde diepgang een bijzonder plaats inneemt in de recente stroom van publikaties.

Een keurkorps van specialisten zette zich aan de moeilijke taak om de vele facetten van de Vlaamse Primitieven voor een breed publiek inzichtelijk te maken. Het feit dat de tand des tijds slechts een fractie van de totale kunstproduktie heeft overgelaten, maakte hun arbeid er niet eenvoudiger op. Daar komt bij dat de weinige gegevens uit archiefbronnen zelden met nog bestaande schilderijen in verband zijn te brengen. Desalniettemin slaagde het merendeel van de auteurs erin om het hun toegewezen onderwerp helder te presenteren, zonder daarbij de talrijke onzekerheden te verhullen.

De kracht van het boek schuilt in de goed doordachte opzet van het geheel, waarbij de lezer stapsgewijs de wereld van de Vlaamse Primitieven

[p. 604]

wordt binnengeleid. In tegenstelling tot andere overzichtswerken zijn het niet de schilders die onmiddellijk de aandacht vragen, maar wordt allereerst de context belicht waarin hun werk tot stand kwam. De doelstelling van de samenstellers staat treffend verwoord in een citaat van G. Duby dat in het boek wordt aangehaald: ‘De artistieke produktie uit de denkbeeldige sfeer en tegelijk uit de musea halen om ze midden in het leven te plaatsen [...] van de mensen die deze voorwerpen bedachten en ze als eersten bewonderden’.

In overeenstemming met deze gedachte wordt in het eerste deel een historisch beeld geschetst van de Nederlanden ten tijde van de Bourgondische overheersing. Brugge en andere Vlaamse steden ontwikkelden zich tot handelsmetropolen die bankiers en kooplieden uit geheel Europa aantrokken. De toenemende rijkdom en de stijgende vraag naar luxegoederen hadden een gunstige uitwerking op de kunstproduktie.

In het tweede deel van het boek wordt de ambachtelijke kant van het schildersvak onder de loep genomen. De vijftiende-eeuwse ateliers waren goed georganiseerde bedrijven met een strikte taakverdeling. De leiding was in handen van de meester-schilder die nauw samenwerkte met leerlingen en gezellen. Veel schilderijen zijn dan ook het produkt van een collectief. In een uiteenzetting van de materiële totstandkoming van het kunstwerk komt de technische begaafdheid van de schilders naar voren. De verfijning van de olieverftechniek stelde hen in staat om de zichtbare wereld tot in het kleinste detail weer te geven. Tussen plamuurlaag en eindvernis werden talloze verf- en glacislaagjes aangebracht, die zorgden voor een fascinerend spel van kleur en licht.

Een niet te onderschatten rol in het ontstaansproces

Rogier van der Weyden, (detail van) ‘De Kruisafneming’, omstreeks 1435, 200 × 262 cm, Prado, Madrid.

van een schilderij werd gespeeld door de opdrachtgevers. Vanouds waren dit vorsten, geestelijkheid en adel, maar in de vijftiende eeuw werd ook het mecenaat van de gegoede burgerij van groot belang. Vaak hadden bestellingen een persoonlijke achtergrond. Een altaarstuk kon uiting geven aan de vroomheid van een opdrachtgever, maar ook aan diens sociale status. De vooraanstaande hoffunctionaris Pieter Bladelin liet zich bijvoorbeeld door Rogier van der Weyden afbeelden in aanbidding van het Christuskind, met in de achtergrond de stad Middelburg die hij had gesticht.

De sluier van geheimzinnigheid die het werk van de Vlaamse Primitieven op het eerste gezicht omgeeft, wordt in het boek stap voor stap opgelicht. Zo komen achtereenvolgens de betekenis van de uitgebeelde onderwerpen en de belangrijkste stijlkenmerken aan bod. Daarna wordt ingegaan op het werk van de afzonderlijke

[p. 605]

schilders, die in chronologische volgorde de revue passeren. Naast de gevestigde reputaties is er aandacht voor de kleinmeesters, van wie de namen niet meer bekend zijn. Dit gedeelte van het boek geeft een goede indruk van de ontwikkeling die het kunsthistorisch onderzoek heeft doorgemaakt. Terwijl de eerste wetenschappers afgingen op hun kennersoog, beschikt men tegenwoordig over technische apparatuur om door de verflagen heen naar de ondertekening te kijken.

Na een overzicht van de invloed van de Vlaamse Primitieven in Europa, sluit het boek op passende wijze af met een opmaat naar de volgende eeuw, het tijdperk van het humanisme. Wie zich de moeite getroost om De Vlaamse Primitieven van kaft tot kaft door te lezen, ondergaat een ervaring die vergelijkbaar is met het bekijken van een schilderij van Van Eyck: na een eerste confrontatie met het geheel wordt het oog langs een veelheid aan uiteenlopende details geleid om uiteindelijk het totaalbeeld in volle glorie te bevatten. Een betere wijze om het werk van de Vlaamse Primitieven onder de aandacht te brengen is nauwelijks denkbaar.

E. Buijsen

r. van schoute, b. de patoul (red.), De Vlaamse Primitieven, Davidsfonds, Leuven, 1994, 655 p.