Ons Erfdeel. Jaargang 38

Verlangen naar een bovenaardse liefde

Na Bijbelplaatsen (1983) en Tomben (1989) is Barbarismen een derde schild van taal waarachter de dichter Jan Kuijper zich schuilhoudt voor lezers die in meer geïnteresseerd zijn dan alleen maar intertekstualiteit en virtuositeit. Van wat voor materiaal zijn schild vervaardigd is, is duidelijk: veertien regels, waarin juwelen van andermans taal zijn ingelegd. In Bijbelplaatsen waren dat stukjes Statenvertaling, in Tomben regels van dode Nederlandstalige dichters, in Barbarismen vertaalde poëzieregels, van Homerus tot W.S. Graham. Elk gedicht heet ook nu weer ‘De tombe van (vul maar in)’. Dit betekent overigens niet dat Homerus, Graham en nog zo'n vijftig anderen, Kuijpers favoriete dichters zijn. Lakoniek als hij is, kan Kuijper met de wereldpoëzie net zo zijn omgegaan als destijds met de bijbel: riep een vijfvoetige jambe bij hem echo's en associaties op, dan kwam er een sonnet.

Vandaar waarschijnlijk ook dat er zo weinig overbekende regels in deze gedichten vallen te ontdekken. Natuurlijk, een sonnet dat begint met ‘Zijn of niet zijn, dat is de grote vraag’, moet wel met Shakespeare van doen hebben, en de regel ‘Was ik in jij, en jij in ik een een’ leidt de gedachten onherroepelijk naar een mysticus (Angelus Silesius in dit geval). Soms ook stel je tevreden vast eindelijk de herkomst van een bekende, maar bijna anonieme regel te weten, bij voorbeeld wanneer je in ‘De tombe van Alexander Pope’ leest: ‘de dwaas stormt aan waar de engel schroomt te komen’. Maar zulke tevredenheid is riskant, want Kuijper maakt graag een intertekstuele mix, laat in ‘De tombe van Pindarus’ Multatuli aan het woord, in ‘De tombe van Aeschylus’ de gebroeders Grimm met hun sprookje van Boontje, Strootje en Kooltje Vuur en in ‘De tombe van Paul Celan’ Guido Gezelle.

Zo nu en dan draagt kennis van het leven van de inspirerende dichter bij tot begrip. Wanneer ik in de encyclopedie lees dat André

[p. 601]

Jan Kuijper (^o1947) - Foto Klaas Koppe.

Chénier in 1794 geguillotineerd is, ben ik niet verbaasd in de voor hem opgerichte tombe een term als ‘leeghoofdigheid’ tegen te komen, of de uitdrukking ‘Heb ik niets aan mijn hoofd?’ Dat deze kennis alleen maar tot begrip leidt voor de aanleiding van het gedicht, voor de schijn daarvan is Kuijper zich bewust; het is een kwestie die in dit gedicht zelf duidelijk gemaakt wordt. Zie ik het goed, dan is ‘De tombe van André Chénier’ een gedicht over het belang van poëzie in het licht van de dood en over het belang van leven boven literatuur, met zinnen als: ‘Honderd maal het gelezene herhalen / is zonde van mijn tijd op het schavot’, en: ‘Ik ben goddelijker dan de markies / door mij met huid en haar tot iets te lenen / wat die alleen zijn pen laat ondergaan’. Het rood van bloed is in dit gedicht belangrijker dan het zwart van de inkt.

De ‘ik’ die in deze regels aan het woord is, kan net zo goed Chénier heten als Kuijper, want de laatste voert meer in zijn schild dan prachtige taalflonkeringen. Is Bijbelplaatsen de bundel waarin religie, kinderwereld, vampirisme en poëtica met elkaar verbonden zijn, is Tomben daarenboven een combinatie van veel muziek en redeneren, dan is Barbarismen een cumulatie van de vorige thema's, prominent uitgebreid met beelden van dood en liefde, zowel mystiek als fysiek. Menig gedicht richt zich tot iemand anders of gaat over twee geliefden. In ‘De tombe van Li Tj'ing-Tsjau’ staat naar aanleiding van de woorden ik heb je lief: ‘alle andere woorden zijn apocrief, / ze zijn voor hetzelfde geld te vervangen / door gouden bergen of zilveren slangen / die staan en vliegen voor de hartedief’. In ‘De tombe van Dante Alighieri’ wordt de seksualiteit geprezen, maar vooral wordt op allerlei plaatsen de zielsverbondenheid tussen twee gelieven aangestipt; in de slotwoorden van ‘De tombe van Juan de la+’: ‘Nu volgen we elkaar blind in onze dromen’.

Dat lijkt mij, verborgen vaak, maar soms glashelder, de kern van deze poëzie: in alle vormvastheid en verschuiling is zij een uiting van verbondenheid met een ander. Vaak is die ander vaag, maar geregeld is het ook een nabije ander, die met een Sinterklaascadeau wordt bedacht (zoals in de tomben van Walther von der Vogelweide en van René Char), of met wie de liefde bedreven wordt. In dat laatste geval - het betreft ‘De tombe van Unica Zürn’ - blijkt de uitdrukking ‘de liefde bedrijven’ zelfs de motor van een sonnet over eenzijdigheid en wederkerigheid in de liefde:

 

Zoals ik weet is liefde geen bedrijf

 

want een bedrijf eist continuïteit.

 

Wie heel zijn leven aan de liefde wijdt

 

bedoelt de liefde van alleen het lijf

 

of medelijden en barmhartigheid,

 

de goddelijke deugd. Maar als ik schrijf

 

dat ik hij God niet meer weet waar ik blijf

 

geef ik het hart én de gelegenheid.

 

 

 

Geen wedermin wacht wie melaatsen wast.

 

Wie in de business zit, bemint zelf niet.

 

Wie ziel en lichaam mengt, kan niet verwachten

 

dat er op één kleine aarde een ander past

 

in wie hij ziet wat ik zie, wat jij ziet:

 

twee zielen, twee lichamen, één gedachte.

Dit is een spel met taal natuurlijk, waarin uitdrukkingen als ‘bij God’, ‘ik zie ik zie wat jij niet ziet’ en ‘twee zielen, één gedachte’ letterlijk genomen, omgekeerd of uitgebreid worden. De taal kan met Kuijper alle kanten op. De aandacht die dit veelrichtingsverkeer vraagt, wordt weliswaar niet altijd met helderheid beloond. Maar herhaaldelijk laat het geflonker van de taal in deze poëzie tegelijkertijd

[p. 602]

de flonkering zien van het verlangen naar een bovenaardse liefde. Soms, zoals, glashelder, als in de beginregels van ‘de tombe van Hart Crane’: ‘Zo licht als maanlicht sneeuw op de dak randen / ontmoet ik jou als ik maar aan je schrijf’.

Ad Zuiderent

jan kuijper, Barbarismen, Querido, Amsterdam, 1994, 64 p.