Ons Erfdeel. Jaargang 38

Gebundelde opstellen van Anne Marie Musschoot

Uit vriendelijk ongeduld omdat de Gentse hoogleraar Anne Marie Musschoot nog steeds niet aan een bundeling van haar in vak- en andere tijdschriften verspreide wetenschappelijke artikelen, essays en kritieken was toegekomen, hebben Yves T'Sjoen en Hans Vandevoorde zelf die taak op zich genomen. Het resultaat is een selectie van dertien gedegen stukken die tussen 1975 en 1993 zijn geschreven en naar hun inhoud, van het ene fin de siècle naar het andere, een periode van honderd jaar Nederlandstalige literatuur omvatten. Bij elkaar geven ze een staalkaart te zien van de diverse benaderingswijzen, zoals de literaire geschiedschrijving, de literatuursociologie, de tekstinterpretatie, de narratologische analyse en de motievenstudie, die Musschoot vakkundig beheerst en vruchtbaar met elkaar weet te verbinden. Haar grote eruditie gaat erin samen met een heldere, evenwichtige en overtuigende stijl, die haar uiteenzettingen telkens ook een persoonlijk accent verleent. Haar kennis en interesse betreffen zowel de actuele als de historische literatuur, en in zo goed als alle opstellen komt zij tot nieuwe en verrassende inzichten of brengt correcties en aanvullingen aan bij bestaande opvattingen en werkwijzen.

Het boek heet Op voet van gelijkheid, en het eerste deel ervan bevat zeven artikelen over de literatuur van voor de Tweede Wereldoorlog. Op een na behandelen ze de periode van Van Nu en Straks (1893-1901) - Musschoots bekende specialisme - en aspecten van het oeuvre van de auteurs Cyriel Buysse en Karel van de Woestijne, die uit die beweging zijn voortgekomen. In het nog vrij recente uitvoerige

[p. 593]

eerste essay, ‘Noord en Zuid en de nieuwe geestelijke kunst van 1890’, onderzoekt Musschoot nauwgezet de relatie tussen de grote vernieuwingsbewegingen in Nederland en Vlaanderen in de eindfase van de vorige eeuw. In het algemeen lagen de overeenkomsten tussen De Nieuwe Gids (1885-1940) en de Vlaamse heropleving in de uit Frankrijk en Franstalig België (o.a. La jeune Belgique) afkomstige, uitgesproken antiburgerlijke poëtica's van het naturalisme en het poëtische symbolisme, maar de kapitale verschillen manifesteerden zich meteen al in de eerste jaargang van De Nieuwe Gids: de jonge Vlamingen, met aanvankelijk vooral August Vermeylen als woordvoerder, verwierpen Willem Kloos' individualistische schoonheidsaanbidding en verbonden hun artistieke revolutie met de Vlaamse strijd en een principiële gemeenschapsidee. Zo komt het dat een daadwerkelijke toenadering pas ontstond via de persoon van Albert Verwey, die zich al in 1888 van Kloos had afgekeerd en zes jaar later zijn Tweemaandelijksch tijdschrift oprichtte, waarin hij een geestelijke literatuuropvatting verdedigde die veel dichter bij Vlaanderen stond. Uit die nauwe verwantschap kwam meteen een actieve samenwerking voort: in de eerste jaargang van Van Nu en Straks was veertig procent van de bijdragen afkomstig uit Nederland, vooral van Verwey zelf, en het jaar daarop publiceerden Buysse, Vermeylen, Van Langendonck, Streuvels en Van de Woestijne in het blad van Verwey. In dit kader valt niet alleen tussen Verwey en Vermeylen, maar ook tussen het sensitivisme van Herman Gorter en het atmosferisch impressionisme van de jonge Karel van de Woestijne een opvallende parallel te trekken, waaraan Musschoot in het tweede deel van haar opstel een scherpzinnige beschouwing wijdt. Op het gebied van het proza wordt, in een volgend essay, zowel op het persoonlijke als het literaire vlak de relatie tussen Buysse en Couperus nagegaan, en daaruit blijkt dat ‘tussen (die) beiden veel meer contacten zijn geweest dan tot dusver werd aangenomen’. Een terecht uitgangspunt bij dit onderzoek is dat Buysses naturalisme niet alleen zogenaamde boerenromans heeft opgeleverd, maar dat de destructieve werking van het noodlot zich in verscheidene werken, net als bij Couperus, in het milieu van de hogere burgerij afspeelt. Buysse zelf wordt verder behandeld in het vijftig pagina's

Anne Marie Musschoot (^o1944).

tellende grondige opstel, overgenomen uit de inleidingen bij de delen 4 en 5 van zijn Verzameld werk (1974-1982), waarin het ontstaan, de ontwikkeling, de thematiek en de verteltechnische karakteristieken van zijn volledig novellistisch oeuvre worden beschreven.

Karel van de Woestijne van zijn kant vormt nog het onderwerp van drie afzonderlijke opstellen. In het eerste analyseert Musschoot diepgaand de ontwikkeling van zijn poëtica in het licht van het Franse symbolisme (o.a. Baudelaire) en de neerslag ervan in de lyriek van de Hollandse Tachtigers: ‘Poëzie betekent, zowel voor Kloos als voor Van de Woestijne, zelfverbeelding van de ziel. Terwijl Kloos echter in zijn extreem individualisme zich steeds verder zou terugplooien op zichzelf (...), zou Van de Woestijne veeleer de weg opgaan van Albert Verwey, de dichter van de idee’. Met name in de laatste periode van zijn dichterschap, na 1920, waarin hij steeds verder evolueerde in de richting van een spiritualistischmystieke ‘poésie pure’, zouden hij en zijn twintig jaar jongere rivaal Paul van Ostaijen elkaar vinden, zowel in hun beider poëticaal concept als in hun lyrische praktijk. Over die confrontaties handelt een tweede treffend essay. In 1926 noemde Van Ostaijen, vanuit het modernistische kamp, Van de Woestijne heel eerlijk ‘onze grootste levende dichter’. En in 1929, enkele maanden voor zijn dood, kenschetste deze laatste Van Ostaijen als ‘de laatste grote vreugde in (zijn) jongste literair leven: zij blijft stralen in mij’.

[p. 594]

Het eerste deel van Musschoots boek wordt afgesloten met een beschouwing over de neoclassisistische poëzie-opvatting en de thematiek van de wat apart staande Vlaamse dichter Jan van Nijlen, wiens literaire loopbaan zich grotendeels in Nederland heeft voltrokken. En het tweede deel staat geheel in het teken van ‘Modern en postmodern’. Johan Daisnes roman Baratzeartea (1963) wordt erin gekarakteriseerd als het laatste creatieve hoogtepunt in het proza-oeuvre van deze auteur. Kenmerkend is dat hij zijn romankunst heeft begeleid met een expliciete theorie van de roman (de ‘roman romanesque’ en het ‘magisch realisme’), wat vooral in Baratzeartea tot gevolg heeft dat het vertellen door middel van verschillende tekstsoorten wordt gethematiseerd en de roman aldus een versluierde geschiedenis van zichzelf wordt. Deze en andere eigenschappen van het werk worden in dit essay uit 1983 ‘modern’ genoemd, terwijl het de vraag is of Musschoot die enkele jaren later niet als ‘postmodern’ zou hebben aangemerkt. Deze vraag wordt mij ingegeven door haar uitstekende artikel van 1991 over ‘Postmodernisme in de Nederlandse letterkunde’, waarin onder andere de niet altijd zo duidelijke verhouding tussen modern en postmodern wordt belicht. Bij deze uiteenzetting sluiten analyses aan over het oeuvre van Ivo Michiels en de latere romans van Alfred Kossmann. Buiten dit verband staat het stuk over het scheppend proza van Jan Walravens, vooral zijn beide romans Roerloos aan zee (1951) en Negatief (1958), die doordrongen zijn van het toen heersende Sartriaanse existentialisme en waarvan de filosofisch-religieuze problematiek grondig en waarderend uit de doeken wordt gedaan.

In het slotessay over ‘Jong Nederlands proza 1980-1990’ constateert Anne Marie Musschoot dat in de recente geschiedschrijving een nadrukkelijke tendens bestaat om de literatuur van Noord en Zuid los te koppelen en de verschillen sterker te beklemtonen dan de overeenkomsten. Daar gaat zij principieel tegen in, zoals ook al bleek uit eerdere essays uit de bundel, waarin zij juist de klemtoon op momenten van grensoverschrijdende samenwerking legt. En haar voorstel komt erop neer een ‘gecombineerd’ overzicht van de literatuur van Noord en Zuid na te streven in het licht van de internationale ontwikkelingen waarin zowel de verschillen als de overeenstemmingen en parallellen een duidelijk profiel zouden krijgen.

Paul de Wispelaere

Op voet van gelijkheid. Opstellen van Anne Marie Musschoot (Red. yves t'sjoen en hans vandevoorde), Gent, Studia Germanica Gandensia, 1994, 251 pp.