Ons Erfdeel. Jaargang 38

‘Macht is mijn grootste troef’ Over ‘Verzamelde gedichten’ van Johnny van Doorn

Afgezien van het door A.F.Th. van der Heijden geschreven nawoord (‘Johnny van Doorn, professie: bergredenaar’) laat het boek Verzamelde gedichten van Johnny van Doorn (1944-1991) zich verdelen in drie afdelingen, maar dan wel op een iets andere manier dan de indeling van het boek zelf wil doen geloven.

De eerste, veruit de omvangrijkste afdeling strekt zich uit van het begin van het boek tot en met de 266ste bladzijde ervan. (Vandaar is het nog 11 bladzijden poëzie lezen, voordat men aan Van der Heijdens nawoord kan beginnen.) Deze 266 bladzijden bevatten de gedichten die Johnny van Doorn tussen 1963, het

[p. 589]

jaar van zijn debuut in het tijdschrift Podium, en 1968 schreef, en die door de (niet met name genoemde) tekstbezorgers) van Verzamelde gedichten zijn verdeeld over de afdelingen I (feitelijk een herdruk van Van Doorns debuut-in-boekvorm Een nieuwe mongool uit 1966), II (een herdruk van zijn tweede en laatste dichtbundel uit 1969, De heilige huichelaar) en III: de eerste zeven gedichten uit deze afdeling (‘Verspreid gepubliceerd’) verschenen in de genoemde periode in periodieken als Randstad, Ratio, Elseviers Weekblad en Avenue. Welbeschouwd hebben we in dit boek dan ook niet zozeer te maken met het verzameld dichtwerk van Johnny van Doorn als wel met dat van Johnny the Selfkicker: dat was immers het half-pseudoniem waaronder de dichter de hier bijeengebrachte poëzieproduktie - op de 10 gedichten na, waarmee de afdeling ‘Verspreid gepubliceerd’ besluit - tot stand heeft gebracht. En die Johnny the Selfkicker was in wezen een heel ander iemand dan de schrijver van ingetogen en verstilde prozaschetsen die na 1968 onder zijn eigen naam vanachter die hem door zichzelf en anderen aangemeten vermomming tervoorschijn zou komen.

Bombardementen

Johnny (officieel: Johan) van Doorn werd op 12 november 1944 geboren in Beekbergen, in het Zonnehuis aan de Dorpsstraat aldaar. Naar dat Veluwse dorp waren zijn ouders, het vierjarige broertje Rob en de grootvader van vaderszijde krap twee maanden daarvoor vertrokken: ze hadden in verband met de Operatie Market Garden, hun woonplaats Arnhem als evacués moeten verlaten. Niet lang na de bevrijding, binnen een jaar na Johnny's geboorte, keerde de familie naar hun huis in de Gelderse hoofdstad terug.

Stonden Van Doorns geboorte en jongste dagen in het teken van ‘prenatale bombardementen, perinatale bekommernissen’ (Simon Vinkenoog), zijn jeugd- en jongelingsjaren werden jaren van ‘verstikkende omgevingen, onberaden vluchten’ (Vinkenoog opnieuw). ‘(-), de oorlog werd nooit beëindigd,’ zo merkten René Gysen en Hans Sleutelaar over deze na-oorlogse periode op in de inleiding van hun in 1960 verschenen bloemlezing Met andere woorden, alsook: ‘Alleen het spektakulaire aspekt van de geschiedenis dook onder.’ Aldus beschouwd, is Johnny van Doorn, geboren in de Hongerwinter van '44, wel degelijk een oorlogskind: hij is erbij, wanneer de Koude Oorlog geleidelijk aan naar zijn hoogtepunt wordt gevoerd en in Nederland, onder het mom van wederopbouw, vooroorlogse gezagsverhoudingen worden hersteld en benepenheid en kleinburgerlijkheid tot norm worden verheven. In 1962, wanneer hij bijna 18 jaar is en aan het eind staat van een mislukte schoolcarrière, is het leven van Johnny van Doorn een zoektocht naar de ware Bevrijding geworden. Hij wil ‘uitbreken’. Daartoe brengt hij de idee van ‘the Selfkicker’ in het spel: hij wordt, in de beste traditie van het Dadaïsme, geluidsdichter, performer. In die hoedanigheid maakt hij furore in Amsterdam, zijn nieuwe woonplaats die, zeker in die tijd, de tegenpool van het kleinsteedse Arnhem was: ‘In de Arnhemse Courant las ik op een gegeven moment een artikel over marihuanarokers in de hoofdstad. Daar stond een foto bij van meisjes met hele grote ogen in een duister keldertje - ‘marihuanahol’, schreef de krant -, en toen wist ik het zeker: ik moest naar Amsterdam, ik moet me doordrenken en bedwelmen met marihuana.’

Johnny Speaks Free

Veel van de gedichten die Johnny van Doorn tussen 1963 en '68 niet alleen voordrachtsgewijs, maar ook op papier tot stand heeft gebracht, behelzen vaak vrolijke, bij tijd en wijle zelfs hilarische verslagen van zijn wederwaardigheden in de hippe scene van Amsterdam en van enkele reizen, naar Barcelona en naar Antwerpen bijvoorbeeld, waarvoor hij zich tijdelijk tot buiten de hoofdstedelijke grachtengordel waagt. Bijna zonder uitzondering lange gedichten zijn het, die al heel sterk aanleunen tegen het registrerende proza waarmee hij na zijn Selfkicker-periode nog zes boeken zou vullen.

Vanaf de allereerste gedichten die hij publiceert, vertoont de dichter Van Doorn in zijn werk een sterke verwantschap met ‘de nieuwe of totale poëzie’, zoals die in die jaren bezig is gestalte te krijgen binnen het kader van tijdschriften als Gard Sivik en De Nieuwe Stijl. ‘Wij (de dichters van De Nieuwe Stijl; ak) hebben een aanzienlijke invloed gehad op de twee grootste talenten die na ons gekomen zijn,

[p. 590]

Johnny van Doorn (1944-1991).

namelijk Deelder en Van Doorn. Die hebben veel aan ons gehad. Daar mogen ze ons een zoentje voor geven.’ Aldus de eerder genoemde Hans Sleutelaar in een interview in 1989. Misschien is het beter te zeggen, dat Johnny van Doorn reeds ten tijde van De Nieuwe Stijl, maar los van de gelijknamige beweging, zo vrij was om totale poëzie te schrijven, dat wil zeggen: het hogere en het aardse, het mooie en het lelijke binnen één gedicht samen te brengen, in principe alles geschikt te verklaren als materiaal voor (in dit geval literaire) kunst.

Het streven naar formele en inhoudelijke vernieuwing onderstreept het verlangen naar vrijheid, naar een vaste greep op het eigen leven en het laten opklinken van een eigen geluid. ‘Johnny Speaks Free’ (zoals de laatste drie woorden van Een nieuwe mongool luiden): daar ging het om, en dat machtsstreven loopt dan ook als een rode draad door Van Doorns jaren-zestig-poëzie. ‘Ik zie er vrij ongeschonden uit. / Mijn huid krijgt zelfs een vrouwelijke / Zachtheid & mijn schoonheid / Groeit met de dag: / Mijn macht verscherpt zich / Van seconde op seconde, / Ik.’ Zo stelt hij zich aan het allereerste begin van Een nieuwe mongool aan de lezer voor, en ook aan het eind van De heilige huichelaar waant hij zich in een gelijkmatig gedicht nog altijd ‘Op de hoogste top’. Maar hij had dan ook - zoals hij schreef in het gedicht waaraan hij de titel van zijn eerste bundel ontleende - ‘De strategieën goed voorbereid, / Alles rolt nu vanzelf & / Wat ik aan kwaliteiten inslui- / Pingen incasseer komt na / Iedere ineenstorting met / Gelijke maten terug: / (-) / Macht is mijn grootste troef: / Overal neem ik de leiding / Over’.

Keurslijf

Wanneer het Selfkicker-imago als een keurslijf begint aan te voelen, stapt de schrijver er eenvoudig uit: ‘Met die Selfkickeract ben ik een soort spiegel van de jaren zestig geweest, zoals Bob Dylan en Jan Cremer dat ook waren. Rond 1970 kreeg ik genoeg van die opgeblazen Selfkickerij, ik vond het nodig terug te keren tot mijn burgerlijke-standsnaam Johan van Doorn. Zo werden de jaren zeventig voor mij jaren van studie: ik ging mijn eigen ‘ik’ opzoeken, mijn herinneringen beschrijven, die verhalen wilde ik zien in de jaren zeventig, en die zijn om te beginnen allemaal terechtgekomen in Mijn kleine hersentjes.’ Op dit boek, dat in 1972 verscheen, volgden nog vijf prozaboeken, waarin steeds een welhaast intieme binnenwereld wordt geschilderd, waarbij vaak het meest alledaagse in een tijdloos licht wordt geplaatst. Heel af en toe stak tussen al dit prozawerk de dichter Van Doorn nog 's even de kop op. Zo bijvoorbeeld in het al bijna klassieke ‘Zondag’ (dat met nog acht andere van tussen het proza opgediepte versjes de afdeling ‘verspreid gepubliceerd’ op nog één gedicht na completeert): ‘O zondag. / Met je geuren van braadvlees. / Met je mijmeringen. / Je trukjes. Je wandelingen. Je zitjes. / Je gekamde haar en je schone kleren. / O zondag.’ Dat ene gedicht waarmee Verzamelde gedichten dan echt besluit en dat ik graag op zichzelf de derde en laatste afdeling van dit verzameld werk had zien vormen, is het gedicht ‘Belvédère’ dat Van Doorn in de voorzomer van 1989, zo'n tweeëneenhalf jaar voor zijn overlijden op 26 januari 1991, schreef op verzoek van de Arnhemse Stichting Belvédère. Over de uitkijktoren in het al even Arnhemse park Sonsbeek gaat dat gedicht, het is ineens weer net zo lang als de gedichten uit de Selfkicker-tijd - waarnaar het als het ware een brug slaat -, maar het getuigt daarbij van de grote vormbeheersing die Johnny van Doorn in en door zo'n kleine twintig jaar prozaschrijven had opgedaan. En ook hier is er weer sprake van het verlangen om, gelijk Hugo Ball, ‘eine neue Sonne (zu)

[p. 591]

schaffen’, om - naar het voorbeeld van Multatuli's Japanse steenhouwer - die zon, ‘een magistrale stralende zon’, te zijn: ‘op te klimmen... nee niet / naar de torenkamer om daar een / prinses te bevrijden, / maar naar een platform / waar ik als een zweefvlieger / die eventjes roerloos tussen / de wolken hangt, / het panorama van mijn jeugd aanschouw’. Belvédère inspireerde Johnny van Doorn tot het idee om van het proza weer terug te keren tot de poëzie. Hij speelde met de gedachte aan een reeks van dit soort lange gedichten over plekken in Arnhem en Amsterdam, waarin hij zijn thematiek van ‘de pap der tijden’, de idee dat ‘het heden is gedrenkt in het verleden’ verder tot uitdrukking en ontwikkeling had willen brengen. Door zijn betrekkelijk vroege dood bestaat die serie nu slechts in concept, als denkbeeld. ‘Belvédère bleek niet slechts het begin, maar meteen ook het einde van dat lied.’

Ares Koopman

johnny van doorn, Verzamelde gedichten, De Bezige Bij, Amsterdam, 1994, 297 p.