Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 577]

Culturele kroniek
Literatuur

Gekras met een griffel Nieuwe gedichten van Elisabeth Eybers

Wie met de poëzie van Elisabeth Eybers vertrouwd is, leest een nieuwe bundel van haar hand waarschijnlijk anders dan de doorsneepoëzieminnaar, namelijk als een persoonlijk bericht. De dichteres is ons in de loop der jaren zo nabij gekomen dat haar bundels fragmenten zijn geworden van een steeds verdergaand levensverhaal, een intieme bekentenis. Dat is haast onvermijdelijk; maar het is, dunkt mij, ook geoorloofd haar mede op die manier te lezen in de mate waarin de dichteres zich in haar werk over zichzelf en haar gevoelens onderzoekend uitspreekt.

Het is het resultaat van een merkwaardige verschuiving die geleidelijk in haar poëzie heeft plaatsgevonden, of eerder misschien in ons besef daarvan, want die poëzie op zichzelf is niet wezenlijk anders geworden. Van de aanvang af waren haar gedichten, niet minder dan een middel om zich te uiten, er ook een om zichzelf in die uiting tegen al te onbescheiden blikken te beschermen. Het was een paradoxale activiteit van prijsgeven en schuilgaan. Een jaar of dertig geleden heeft Elisabeth Eybers het in een lezing over haar werk aldus geformuleerd, dat zij wellicht verzen schreef omdat sommige dingen voor haar te intiem, aangrijpend en bij eerste aanblik te onvatbaar en ongerijmd zijn om openlijk prijs te geven. Het is een bekende en vaak aangehaalde uitspraak geworden, waarin zij toelichtte dat haar gedichten dus eigenlijk zelfexpressie en beschutting waren. Het paradoxale van die wens is dat poëzie de eigenschap heeft het meest te onthullen waar zij het meest verbergt.

De dichteres Elisabeth Eybers ervaart dat sinds lang aan den lijve en vermoedelijk hebben de authentieke beleving van het dichterschap en de weerloosheid van de ouderdom - zij werd enkele maanden geleden tachtig en bij die gelegenheid vond een symposium over haar werk plaats aan de universiteit van Amsterdam,

Elisabeth Eybers (^o1915) - Foto Ph. Mechanicus.

waarbij zij overigens zelf niet aanwezig was - hetzelfde effect. Namelijk: dat volledige overgave van de autobiografische werkelijkheid de poëtische intentie in geen enkel opzicht belet, en ook de persoon van de dichter niet kwetsbaarder maakt. Een gedicht als ‘Voorwaardelike overgawe’ zegt het met klem:

Op een toeganklike lei
het my griffel voortvarend gekras
en uitdruklik my herkoms onthul.

om dáárna en dáárnaas
skroomvallig verborge te bly
is onmoontlik, hoe graag ek ook wil.

Ja en Nee en Miskien
verdring nou mekaar. Bovendien,
alle aarseling daargelaat,
ons het al begin om te praat.

Dat geldt ook in het bijzonder voor haar laatste bundel Nuweling, waaraan dit vers is

[p. 578]

ontleend en die weer opnieuw een aantal diep ontroerende gedichten bevat, niet in de laatste plaats vanwege de nauwe verbindingslijn van de poëtische intensiteit met de persoonlijke realiteit van de dichteres. Het is bij zulke verzen zelfs niet ondenkbaar dat men pas achteraf de kwaliteit van het gedicht zelf ontdekt. Deze is van een hoog karaatsgehalte, dat met de jaren sterker wordt gekenmerkt door een taalbeheersing en een ‘technisch’ raffinement die nergens afbreuk doen aan een elementaire zuiverheid, integendeel.

Er is in deze bundel trouwens een merkwaardig gedicht voor handen dat onze aandacht expliciet richt op de aanhoudende spanning van de creatieve daad. Dat vers heet ‘Tot besluit’ en het is een bijzonder mooie poëtische uiteenzetting van de werking en de betekenis van het dichterschap voor de dichter zelf met daarin de volgende sleutelstrofe (maar men moet natuurlijk het gedicht in zijn geheel lezen):

Elke verwikkeling ontketen 'n nuwe toneel:
ontvlugting, viering, verheerliking, terapie...
Die opvoerder self - al begryp so'n stumper nie
precies hoe dit werk - voel oortuig dat dit alles kan heel.

De bundel bestaat uit een 40-tal gedichten, inclusief een viertal in het Engels, die voor een groot deel betrekking hebben op het oudworden, de daarmee gepaard gaande fysieke en psychische kwetsbaarheid, herinneringen aan het verleden, mijmeringen over de ouders, het verlies van een geliefde. Maar in elk ervan klinkt een diepe menselijkheid door, een directe betrokkenheid waarvan Elisabeth Eybers zich volkomen bewust is, zoals blijkt uit haar vers, rechtstreeks tot ons gericht, ‘Liewe leser’:

Ja, ek weet hoe ek-senstries vertoon
my tuisgemaakte heelal,
die wêreldjie wat ek bewoon,

my drang om dit steeds uit te stal
op so'n eenpersoonskaal - maar miskien
kan jy iets van jouself daarin sien?

Dat ‘tuisgemaakte heelal’ wordt uiteraard gevormd door het totale bouwsel van haar poëzie. Ter gelegenheid van de toekenning van de P.C. Hooftprijs aan de dichteres in 1994 verscheen dat nagenoeg volledig in een fraaie dundruk-editie. Met uitzondering van een vijftigtal gedichten uit de vroegste bundels die zij als nog te onervaren jeugdwerk beoordeelde en nog een enkel gedicht van later dat zij om particuliere redenen achterwege liet, bevatte het boek alles wat zij tussen haar zeventiende en haar vierenzeventigste jaar aan poëzie geschreven had. Op de bundel Respyt na, die de verzen van nadien bevat. Maar het werk van Elisabeth Eybers heeft in de loop der jaren zoveel lezers gevonden dat de Versamelde gedigte inmiddels uitverkocht raakten. En de belangstelling is gelukkig kennelijk zo groot gebleven of nog zo gegroeid, dat de uitgevers een herdruk hebben gemaakt, conform aan de editie van 1990, met dit verschil dat thans ook die bundel, uit 1993, werd toegevoegd. Wie het hele monument van haar poëzie wil bezitten, vindt dat dus in de tweede uitgebreide druk van Versamelde gedigte (1995) met daarbij de nieuwst, Nuweling. Wij kunnen alleen maar hopen dat deze nieuweling nog door anderen zal worden gevolgd!

Pierre H. Dubois

elisabeth eybers, Nuweling, Querido, Amsterdam, 1995.
elisabeth eybers, Versamelde gedigte, Querido en G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1995.