Ons Erfdeel. Jaargang 38

H.J. Pos, filosoof en humanist

Een groot man, en een grote geest. Dat is het beeld dat blijft, na lezing van de dissertatie H.J. Pos, 1898-1955: Objectief en partijdig, waarop Peter Derkx afgelopen najaar gepromoveerd is aan de Utrechtse Universiteit voor Humanistiek.

Het is een stevig boekwerk geworden van 558 pagina's, opgezet in drie ongeveer gelijke delen: een biografie, een studie over het wijsgerig werk van Pos, en één over zijn bijdrage aan het Nederlandse humanisme. Het boek bevat een flink aantal foto's van Pos, zijn leven lang een knappe man om te zien. Bijzonder nuttig is de uitvoerige bibliografie van Pos' werk en zijn onuitgegeven geschriften; de documentatielijst van onderzochte archieven, gevoerde gesprekken en geschriften over Pos; en het aanhangsel over zijn colleges en promovendi. Het boek is goed toegankelijk door de uitvoerige inhoudsopgave, het personenregister, en het degelijke en heldere overzicht in de 15 pagina's lange Engelse samenvatting.

Derkx schetst een uitvoerig en zeer boeiend beeld van Pos' leven en zijn loopbaan als filosoof en maatschappelijk geëngageerd intellectueel. Pos, van gereformeerde komaf, was als filoloog en taalkundige geschoold aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, en na verdere studie in Duitsland en Frankrijk reeds op 25-jarige leeftijd benoemd tot hoogleraar Algemene Taalwetenschap aan de VU. Daar kreeg hij al spoedig te maken met de kwestie-Geelkerken, die in de jaren twintig het gereformeerde volksdeel verscheurde, over de vraag of de Bijbel, zoals de orthodoxen wilden, geheel en al letterlijk genomen diende te worden. In deze kwestie kiest Pos, als wetenschappelijk gevormd filoloog en als weinig dogmatisch ingesteld christen, voor de geestelijke vrijheid van het onbevangen en kritische wetenschappelijk onderzoek, en houdt dit vol tegen alle druk die er op hem van kerkelijke en universitaire zijde wordt uitgeoefend. Zeer goed laat Derkx zien hoe deze kwestie in Pos' leven tot een beslissend keerpunt wordt. In alle opzichten - intellectueel, godsdienstig en persoonlijk - leidt dit tot Pos' afscheid van domineesland. Van dan af staan in zijn leven en denken centraal het streven naar ware kennis, het belang van geestelijke vrijheid, en een levenslange afkeer van dwingelandij op godsdienstig en levensbeschouwelijk terrein.

Van 1932 tot zijn dood in 1955 was Pos hoogleraar wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam. De primaire inspiratie voor zijn filosoferen putte Pos uit het kritisch rationalisme van Kant en de fenomenologie van Husserl. De centrale plaats in zijn veelzijdig en veelomvattend oeuvre wordt ingenomen door het probleem van de kennis- en wetenschapstheorie; Pos' boek uit 1940, Filosofie der wetenschappen, is het eerste Nederlandse werk van dien aard. Daarnaast leverde hij ook op allerlei andere gebieden van de wijsbegeerte - waarvan Derkx zich hier beperkt tot taalfilosofie, wetenschapsfilosofie en metafysica - een groot aantal creatieve en stimulerende bijdragen in de vele, ook internationale artikelen die hij schrijft. Een produktief filosoof, die vanaf het midden der jaren dertig een centrale plaats inneemt op zijn vakgebied.

Onder de druk der maatschappelijke en

[p. 468]

politieke ontwikkelingen in de jaren dertig komt Pos als intellectueel tot een principiële stellingname ter verdediging van de meer en meer bedreigde geestelijke vrijheid. Met anderen als Ter Braak, Du Perron en Romein speelt hij een leidende rol in het geestelijke verzet tegen het oprukkend kwaad van nationaalsocialisme en fascisme. Pos vervult een aktieve rol als voorzitter van het Comité van Waakzaamheid dat het opkomend fascisme bestrijdt door middel van brochures, congressen, lezingen en publikatie in de progressieve pers. Voor Pos persoonlijk leidt dit tot een radicalisering van zijn denken; hij leest Marx als een radicaal humanist die hem de ogen opent voor de essentiële sociale dimensie, zowel van de samenleving alsook van wetenschapsdenken en - kennen. Met dit portret van Pos als geëngageerd filosoof geeft Derkx een belangrijke aanvulling op het beeld van Pos dat oprijst uit de posthume Keur uit de Verspreide Geschriften (2 dln, 1957-58), waarin Pos' maatschappelijk-politieke geschriften geheel en al ontbreken. Dit is te meer van belang nu wij moeten constateren dat dit aspect van Pos' werk bij de huidige herleving van het fascisme nog niets aan actualiteit heeft verloren.

Tijdens de oorlog verblijft Pos als gijzelaar jarenlang in Buchenwald en St.-Michielsgestel. Na de oorlog is hij aktief betrokken bij de zuivering van zijn universiteit en zijn vakgebied. Hij wordt weer aktief in talrijke functies, verenigingen en conferenties, op het gebied van wijsbegeerte, wetenschap, onderwijs en levensbeschouwing. Hij is lid van het hoofdbestuur van het Humanistisch Verbond, redactievoorzitter van de ENSIE, één van de beste encyclopedieën die er in Nederland zijn geproduceerd, en is in 1948 voorzitter van het eerste na-oorlogse Internationale Filosofen-congres in Amsterdam.

In die na-oorlogse periode signaleert hij als filosoof een crisis in de Europese cultuur, omdat bestaande religies, ideologieën en levensbeschouwingen niet in staat zijn effectief iets te doen aan de zin- en doelloosheid van de internwetenschappelijke vooruitgang die een vrijwel autonoom verschijnsel is geworden. Hiertegenover stelt Pos, dat aan het streven naar ware kennis in de westerse wetenschap en wijsbegeerte echter ook bepaalde zedelijke waarden verbonden zijn. Wie ware kennis zoekt, committeert zich aan waarden als vrijheid, eerlijkheid, moed en kritiek, waarachtigheid, gerechtigheid en belangeloosheid. Komend vanuit de kritisch-Kantiaanse traditie en gelouterd door zijn ervaringen in de jaren dertig en veertig, neemt Pos aldus stelling tegen het oprukkend irrationalisme en vóór de geestelijke vrijheid, die voor hem de essentiële grondslag is in de wijsbegeerte zowel als in de samenleving.

Politiek blijft hij aktief als een kritisch en onafhankelijk intellectueel in de context van de in 1948 begonnen Koude Oorlog. Als maatschappelijk geëngageerd en strijdbaar humanist zet hij zich, in de traditie van Erasmus en Kant, in voor wat Derkx noemt ‘de grote strijd’: vóór de ontplooiingsmogelijkheden van alle mensen en tegen egoïsme, nationalisme, oorlog en kapitalisme, kwalen die de mensheid verdelen.

Een inspirerend denker, die met open ogen, diep doorzicht, kritische zin en betrokkenheid in de wereld stond, en die door de waardevolle studie van Derkx de belangrijke plaats krijgt die hem toekomt naast beter bekende figuren als Ter Braak, Du Perron, Romein en Huizinga. En, zoals Derkx' boek ook volstrekt duidelijk maakt: voor de verdere bestudering van leven en werk van Pos is nu allereerst nodig een verantwoorde uitgave van de geschriften van deze grote Nederlandse filosoof en humanist uit de twintigste eeuw.

Reinier Salverda

peter derkx, H.J. Pos, 1898-1955: Objectief en partijdig. Biografie van een filosoof en humanist, Verloren, Hilversum, 1994, 558 p.