Ons Erfdeel. Jaargang 38

Nieuwe thematiek in poëzie van Willem M. Roggeman

Het thema van de liefde voor een zwarte vrouw is vrij zeldzaam. Ranke albasten ledematen genieten meestal de voorkeur van westerse dichters. We kennen weliswaar de obsessie van Baudelaire voor Jeanne Duval wier amberen huid bijvoorbeeld in ‘Les Bijoux’ tot uiting wordt gebracht, maar moeten buiten de Europese poëzie zoeken om een loflied op negerinnen te vinden. Het was de hedendaagse Senegalese dichter Léopold Sédar Senghor die met het ook in Europa beroemd geworden gedicht ‘Zwarte vrouw’ literaire aandacht voor donkere vrouwen opeiste.

Het is de verdienste van Willem M. Roggeman dat hij het thema ruime aandacht geeft in zijn jongste bundel De uitvinding van de tederheid. De bundel opent met een reeks gedichten onder de titel ‘Afrikaanse Afrodite’. Deze voorrangspositie lijkt overigens niet toevallig. De twee resterende afdelingen, ‘Schilderkunst’ en ‘Geschiedenis’, vertonen mijns inziens herhaaldelijk verwijzingen naar die eersteling. De afdelingen zijn als drie zusters, nee, liever drie muzen die voor hun verwantschap en saamhorigheid uitkomen.

Roggeman benadert zijn thema niet met de lyrisch uitbundige toon die Senghor ten gehore gaf. Eindigde de laatste dichter met ‘Naakte vrouw, zwarte vrouw! / Ik bezing je voorbijgaande schoonheid, / in de eeuwigheid bestendig ik je vorm / voordat het jaloerse lot je tot as herleidt / om de wortels van het leven te voeden’ (vertaling W. Hussem), de Vlaamse dichter stelt eerder een gemis centraal. Weliswaar opent het tweede gedicht, ‘African queen’, met ‘Niets van haar gaat voorbij’, toch sluipt de verleden tijd het vers binnen - ‘Haar handen vertelden over tederheid’ - en eindigt het met de regels ‘Ik kijk naar haar / ook als zij er niet meer is’ (p. 9). Het is of de dichter de lichte en donkere kanten van deze liefde in het vers wil verenigen. En in de bundel als geheel. Telkens zijn licht en donker motieven.

De duur is ook anderszins in het geding. De ik-persoon kent aan de geliefde vele eeuwen toe, alsof hij haar tot archetype wil maken: ‘In haar slaap praat zij oud Grieks,’ staat er in ‘Geografisch bepaald’ (p. 10), terwijl het op het eerste gezicht om verwerking van daagse lectuur draait: ‘een orakel dat alles oprakelt wat er / in boeken en tijdschriften te lezen staat’.

Hoezeer de ik-persoon ook moeite doet de liefde te doen duren en de werkelijkheid te verdiepen - de openingsregels van de cyclus luiden niet voor niets: ‘Zoals alles adembenemend wordt, / wanneer het maar over haar gaat, / zo wil ik van haar houden’ - voortdurend zijn er confrontaties met tijdelijkheid en oppervlakkigheid. ‘De breekbaarheid van het licht’ (p. 11) besluit, ondanks de lichamelijke eenheid van de geliefden: ‘Stiekem kijkt hij rond en verliest / hierbij een traan uit het oog’. Een woordspeling die subtiel de ervaren gescheidenheid aanduidt.

Zeker, de werkelijkheid raakt vaak vervuld van de ander - ‘De stad is vol van jou’, aldus het begin van ‘Zomer in Amsterdam’ - maar hetzelfde gedicht stelt onherroepelijk dat de geliefde verdwenen is: ‘Het is zomer maar het huis blijft koud’ luidt het slot. Het gedicht dat daarop volgt, ‘Romantisch Rotterdam’, herhaalt het werkwoord - ‘Ik blijf maar met jou in de weer’ - en toont de gescheidenheid tot in de kale anekdote toe: ‘Je lacht en besluit: / “In dit huis wordt niet geleefd” en “Mannen hangen mij de strot uit”’(p. 16).

De ontstane leegte is niet het laatste dat de dichter te bieden heeft. Het slotgedicht, dat tevens de titel voor de gehele bundel leverde, ‘De uitvinding van de tederheid’, straalt berusting

[p. 443]

Willem M. Roggeman (^o1935)
Tekening door Jan Cox.

uit. De tweede strofe kent zelfs het woord weemoed: ‘Tussen de zachtste plooien in het bed / werd je heel langzaam zichtbaar, / met je donkerste glimlach vol weemoed / om wat geen herhaling zal kennen’ (p. 19). Naast berusting is er zelfs rust: de kleurrijke bewegingen van licht en donker eindigen in het grijs: ‘En nadat je was weggegaan / merkte ik dat je al de kleuren / uit het landschap had meegenomen. / Wat bleef was alleen maar grijs’. En dan, na die ervaring, is er iets reddends, komt er een kleine katharsis. Het slot van een toch vrij donker lied luidt: ‘Toen was het dat iemand de tederheid / heeft uitgevonden. Een ontdekking / die hem bijna tot tranen toe bewoog’. Opmerkelijk is hier de gedaantewisseling: de eerste persoon wordt derde persoon. Alsof particuliere ervaringen een zekere objectiviteit moeten verwerven. Feit is dat de lezer zich met de voortgang van Roggemans cyclus gemakkelijk kan identificeren.

Even heb ik mij afgevraagd of dezelfde intentie van objectivering ten grondslag ligt aan de ontleningen, c.q. toespelingen op andere hedendaagse auteurs. Twee voorbeelden. In ‘Zomer in Amsterdam’ lezen we: ‘In het Vondelpark / zie ik je eindelijk staan, / vermomd als een boom, / je laat je takken treurend hangen’ (p. 15), terwijl Kees Simhoffer de verhalenbundel Vermomd als treurwilg (1975) publiceerde. Regels als ‘Mijn hand gaat aarzelend op reis / en ontdekt één na één je zeven // scheuren’ (p. 16) doen denken aan ‘leg ik mijn liefste hand op al je lippen’ van Eddy van Vliet (Het grote verdriet, 1974). Beide auteurs uit de sfeer van het tijdschrift Kentering waarvan Willem M. Roggeman redacteur was; een sfeer overigens die hij als dichter tot in deze bundel trouw is gebleven.

Minder objectiverend is de reeks ‘Schilderkunst’. Wie poëzie schrijft over of naar aanleiding van andere kunstvormen, ziet zich vaak geplaatst voor het gevaar, commentaar bij b.v. schilderijen te leveren. Daaraan ontkomt ook Roggeman niet. Desondanks is ‘Schilderkunst’ interessant, vooral door de vele dwarsverbindingen met ‘Afrikaanse Afrodite’. Verrassend ongedwongen zijn de vier gedichten onder de titel ‘Kleurstof gemengd in liefde’, waarin hij vier exotische vrouwen centraal stelt en plaatst tegenover de westerse samenleving (b.v. ‘Zij begrijpt niet waarom niemand hier lacht // alsof niets meer mag in dit grijze bestaan’ (p. 34).

Roggeman gaat de tijd te lijf in de derde en laatste afdeling, ‘Geschiedenis’. Waarom? ‘De tijd knaagt overal leven weg’ heet het in ‘De blokhut van Heidegger’ (p. 43). Toch kent hij niet alleen de schaduwkanten van het verschijnsel. Met een mogelijke toespeling op Tentije en diens bundel Alles is er (wederom 1975), schrijft hij in ‘Volmaakt vergeten tijd’: ‘Alles is er weliswaar nog, / maar gelukkig ook niet meer’. Aanwezigheid en besef van vergankelijkheid belemmeren het menselijk geluk. Een ultieme berusting spreekt Roggeman uit in het slotvers, ‘Gehalveerd sonnet’: ‘Dit is het, het vreemde, / het raadselachtige, het onbekende, / wat ik nog nooit heb meegemaakt / en wanneer ik het ooit zal meemaken // mij nooit meer zal herinneren, dit / wegglijden in rood fluweel, dit / mijn dood, mijn laatste daad’.

Juist door de onderlinge verwantschap en verwijzingen is het prettig deze bundel te verkennen. Roggeman heeft iets te zeggen en doet dit slechts zelden te rechtstreeks. De vorm waarin hij dit doet is dikwijls niet verrassend, de structuur van de bundel en de thematiek des te meer. Hulde dus aan het Gentse Poëziecentrum dat tot publikatie van De uitvinding van de tederheid overging.

Dirk Kroon

willem m. roggeman, De uitvinding van de tederheid, Poëziecentrum v.z.w., De Bladen voor de poëzie, 42e jrg., nr. 1, 1994, 64 p.