Ons Erfdeel. Jaargang 38

Bewoond tot de dood Over ‘Het Hotel’ van Maria van Daalen

In een essay over de tegenstelling tussen kunst en wetenschap (De Groene Amsterdammer, 15-5-1991) schrijft Maria van Daalen over haar poëzie: ‘Als ik een gedicht schrijf begin ik telkens helemaal overnieuw. Er zijn geen waarheden. Er zijn alleen mijn persoonlijke ervaringen; ik heb geen andere. Er is alleen mijn persoonlijke werkelijkheidsconceptie; ik heb geen andere; een andere dan die heb ik niet, omdat ik die leef.’ Ik gebruik dit citaat als inleiding omdat er twee relevante elementen uit te puren zijn om de gedichten uit Het Hotel te interpreteren. Thematisch is het gebrek aan waarheden immers een onderliggend principe dat de existentiële wankelbaarheid en breekbaarheid van de ik-figuur bepaalt. Bovendien heb ik de indruk dat de gedichten behoorlijk cryptisch zijn juist omdat ze vertrekken van uit een volstrekt eigen werkelijkheidsconceptie van de dichteres.

Op de omslag van haar debuutbundel Raveslag(1989) staat een zelfportret, dat in profiel een geblinddoekt gezicht laat zien. Het is een mooie illustratie van de introspectie waaraan ze in haar gedichten doet. Op het omslag van Het Hotel staat de dichteres trouwens met afgewend gezicht, terwijl ze haar naakte bovenlichaam deels bedekt met een sluier. Het afgewende gelaat bezorgt je een gevoel van onbestemdheid, dat centraal staat in de gedichten. De varianten op ‘iemand’ die een of andere functie heeft, zijn over de bundel uitgezaaid. Zo kreeg het eerste deel de titel Iemand zingt onderweg en vind je in dat eerste deel beginregels als ‘Iemand moet het lichaam van je beweging zijn’ (p. 13), ‘Iemand kijkt peinzend naar mij om’ (p. 25), ‘Iemand slaat de bladen om en beeft’ (p. 16), ‘Iemand moet zijn lijvigheid uitstippelen’ (p. 21) of ‘Iemand moet de kantlijn spinnen’ (p. 23). Wie is die persoon? Je hebt er natuurlijk het raden naar, want Van Daalen zaait elementen over die onbepaalde persoon over de hele bundel uit. Toch merk ik enkele constanten: die ‘iemand’ wordt steeds in verband gebracht met lichamelijke en talige elementen. Dat wordt bijvoorbeeld al duidelijk in de eerste strofe van het openingsgedicht: ‘Als mijn keel gevuld is met zaden/ en ik uitzij g in wortels en ingewand/ moet iemand mijn vlees weggeven.’ Om duidelijk te maken dat de eerste regel eveneens in verband kan worden gebracht met geschreven taal, citeer ik ook de slotstrofe van hetzelfde gedicht: ‘Leg mij een steen op de schedel,/ koop eten, mijn woorden, en geef mij/ aan stukken zodat ik gelukkig/ verdwijnen kan, deel mij de pijn’ (p. 9). Maria van Daalen gaat, zoals hier uit blijkt, woorden die poëtisch door overmatig gebruik afgesleten zijn - zoals pijn, vlees, lichaam - niet uit de weg. Ze belaadt ze opnieuw met betekenis door ze in een onverwachte context te gebruiken. Wat precies haar bedoeling daarmee is, blijft besloten in een radius van de gedichten. Dat is jammer, want ze loopt daarmee het risico dat die woorden als clichés worden geïnterpreteerd. In Het Hotel staan trouwens nogal wat van die gratuite regels: ‘Er zijn liefste plekken die doorbreken / in ooit gestreelde huid,’ (p.11), ‘ik zou alle rozen die bloeien in je handen / willen binnengaan’ (p.29), ‘Vanavond al rust ik aan je afwezige/ hart’ (p. 30) en ander fraais is niet meteen poëzie die je leeslust scherpt. Gecombineerd met de litanieachtige toon van sommige gedichten wordt een soort bedriegelijke diepzinnigheid

[p. 441]

Maria van Daalen (^o1950) - Foto Roeland Fossen.

gecreëerd die in schril contrast staat met de aspecten taallichamelijkheid die ze in een aantal gedichten toch op een interessante manier tegen elkaar uitspeelt. De slotcyclus Brief voor het oneindige is wel het culminatiepunt van wat er aan negatiefs over deze bundel te melden valt. Maria van Daalen plaatst hier op een geforceerde manier de ik-figuur tegenover het uitspansel, begin en einde. De ik-figuur verschijnt als een engelachtige gedaante voor de geboorte (‘Steeds dieper raakte het licht achter mijn vleugels/ en even verloor ik het bewustzijn,/ heel even, precies voordat ik mens werd’ (p. 56). Verder gaat het over de scheuren en breuken in de werkelijkheid en de ik-figuur die, analoog daarmee, zelf versplinterd raakt (‘Omdat ik liefheb val ik uiteen,/ omdat ik uiteenval kent de grond mijn verlangen’ (p. 60). Het al te sterfelijke lichaam wil zich over de dood heen toch nog met de ander verenigen. Typografisch wordt dat weergegeven door inen uitsprongen. Hoewel de dood alles overschaduwt, lijkt de ik-figuur via de taal en het fysiek bestaan toch betekenis te geven aan de wereld. De slotregels van de bundel suggereren dat: ‘Ik ben de muur waarin de weg begint;/ ik moet het uitspreken; dagelijks is aarde mijn betekenis’ (p. 62).

De slotcyclus mist vooral effect omdat Maria van Daalen nog eens de thematische verschuivingen in de rest van de bundel lijkt te willen synthetiseren.

In het tweede gedicht is er immers al een glimp op te vangen van de ik-figuur die tegelijk, als een engelachtige metafoor van de zon, met hoogte, en als een soort zeemeermin met diepte verbonden is: ‘Wanneer ik opga, over de zee/ zwevend, wijnkleurig als een moedervlek,/ win ik hoogte door mijzelf in te vallen tussen de riffen: huid,/ koraalrood openrijtend’ (p. 10). Maria van Daalen keert in ieder geval tot de essentie terug. ‘Teorema’, de titel van de eerste cyclus, onderstreept dat. Daarin duikt ook de onbepaalde ‘iemand’ op. De eerste regels suggeren een soort afsplitsing van de ik-figuur, omdat ze zowel tot zichzelf als tot die ‘iemand’ gericht kunnen zijn: ‘Iemand moet het lichaam van je beweging zijn/ en je bewoner tot de dood eruit volgt’ (p. 13). Door de taal, die lichamelijke vormen aanneemt, kan de verzoening van het ‘ik’ met de andereof is het met zichzelf?- plaatsvinden: ‘Iemand slaat de bladen om en beeft;/ hierin komt hij mij tegemoet’ (p. 16). Die talige personificatie lijkt een eenheid tussen het ‘ik’en de andere te veroorzaken, maar zorgt tegelijk voor leegte: ‘Wij/ dwalen in de holte van een langzame taal’ (p. 17). Taal wordt dan ook met lijden verbonden: ‘dit bericht stapelt zich op als pijn’ (p. 18).

De cyclus Volledig laat een ander lichamelijk aspect zien, dat net zo goed in verband kan worden gebracht met pijn: geboorte en dood. Het lichaam moet onvermijdelijk die weg afleggen, maar het vrouwelijk lichaam schept hoop: ‘Niemand ontsnapt langs zijn bloedlijn.// De enige opening is de mijne,/ het is de beweging die ik bewoon/ en waarin ik elke morgen opsta’ (p. 21).

Het vijfde gedicht, één van de mooiste uit deze bundel omdat Maria van Daalen hier voor samenhang en helderheid zorgt, laat zien hoe sterk de dood deze gedichten overschaduwt en hoe taal daar nauwelijks tegenop kan:’ Dan moet iemand zeggen: ‘aarde’/ en iemand gaat staan aan de rand./ Ook loopt hij alle woorden langs. Zoemend als een wilde herinnering/ klauwt taal zich vast aan het weefsel’ (p. 25).

In de reeks van tien gedichten ‘Het Hotel’ zien we geen toenadering tussen de ik-figuur

[p. 442]

en de ander, maar een verdubbeling van de eigen identiteit. Ook in deze cyclus staat de ik-figuur uiteindelijk oog in oog met de dood: ‘prikkend/ tot in de toppen van mijn vingers is de dood’ (p. 52).

Door de symboliek waarmee woorden als aarde en water, handen, vingers, lippen of vlees en bloed worden beladen, krijg je de indruk dat Maria van Daalen stevig over de schouders van metaphysical poets zoals John Donne heeft meegelezen. Haar gedichten in deze bundel hebben daar echter geen voordeel bij, want ze missen de retorische kracht en de vormelijke beheersing ervan. Bovendien is er onvoldoende evenwicht tussen verheldering en mystifiëring, waardoor het metafysische storend gaat werken. Voor poëzie die uitgerekend via de taal leven en dood wil verzoenen, is dat jammer.

Paul Demets

maria van daalen, Het Hotel, Querido, Amsterdam, 1994, 62 p.