Ons Erfdeel. Jaargang 38

Gust Gils: ‘Prinsiepes moeten overboord’

Gust Gils (^o1924) maakte in Mijn plichtvergeten werk een keuze uit zijn poëziebundels tussen Partituur voor vlinderbloemigen (1953) en Onzachte landing (1979). De bloemlezing roept spontaan twee vragen op. Ten eerste: is de auteur zelf de meest geschikte persoon om zoiets te doen - is hij niet veeleer de minst geschikte, door gebrek aan distantie, door een soort schaamte tegenover het vroegere werk? Ten bewijze: Gils kiest uit zijn eerste bundel slechts drie gedichten en uit zijn tweede en derde telkens één enkel. Daardoor blijft zijn evolutie van experimenteel vijfenvijftiger naar grotesk nieuw-realist (‘ik behoor tot het werkvolk / van de poëzie’) zo goed als buiten beeld. Ten tweede: waarom worden er geen gedichten gekozen uit de vijf bundels na 1979, tussen Uniek onkruid (1982) en Stem buiten beeld (1993)? Daardoor wordt een andere verschuiving in Gils' werk, die van de maatschappijkritische groteske naar de speelse arabeske, wat mistig.

Deze twee opmerkingen hebben niet tot gevolg dat ik Mijn plichtvergeten werk ongaarne zou hebben gelezen. Duidelijk blijkt dat Gils in de Vlaamse literatuur een onderschatte scharnierfiguur is tussen Paul van Ostaijen en Gaston Burssens enerzijds en Tom Lanoye en Hugo Matthysen anderzijds, zowel wat het ‘groteske’ als het ‘arabeske’ aspect betreft. Een groteske invalshoek houdt in dat de auteur het hoge en lage, het verhevene en platte op een grappige wijze met elkaar laat botsen, juist om dat ‘hoge’ en ‘verhevene’ te relativeren en te ontmaskeren. Zo gezien is een groteske een ‘vat vol tegenprestaties’ van een ‘nietvredenemer’. Die invalshoek is in Gils' poëzie pas volop aanwezig vanaf Manuskript gevonden tijdens achtervolging (1967), dus wat later dan in zijn proza, want de reeks boeken met grotesk ‘paraproza’ begint al in 1964 met de bundel Verbanningen. Geheel in de lijn van de tweede helft van de jaren zestig zet Gils zich in zijn poëzie als ‘ongenadig zaakwaarnemer’ af tegen ‘(deze hardgekookte en toch rauwe, / blauwe griezelgrauwe en benauwe- / nde) realiteit’. Een knap voorbeeld is het gedicht ‘Dankzegging voor de bols’, waarin de dichter via een inventief spel met de merknaam ironisch ingaat op allerlei maatschappelijke problemen op het gebied van atoombewapening, ecologie, racisme, enzovoort. Over het algemeen gaat hij het meest tekeer tegen de toenemende vervreemding van het individu in een steeds onmenselijker en technologischer wereld. Hij ziet in de toekomst een mens ‘met

[p. 436]

Gust Gils (^o1924) - Foto Chris van Houts.

intelligensieversterker en metafiziese echokamer’, bij wie de ‘onbebouwde perselen’ in de hersenen al snel zullen worden geürbaniseerd door een soort ‘big brother’. En ook een mens die grondig wordt gehersenspoeld door de televisie: zelfs de apocalyptische ondergang van de wereld zal rechtstreeks te zien zijn, kijkdichtheid verzekerd. Natuurlijk staat het er bij Gils niet zo serieus. Hij hanteert bij voorkeur zwarte humor, om bijvoorbeeld iets te zeggen over de gruwelen van de oorlog: ‘hij kwam er niet uit / raakte niet door / er lag een romp in de weg // die van hemzelf bij nader toezien’.

Gils situeert zelf zijn overgang van de groteske naar de arabeske in de buurt van 1974. De resultaten van die evolutie zijn pas te zien in 1977: voor het proza in Dank voor de blijdschap en voor de poëzie in Een handvol ingewanden. Gils gelooft niet meer zo in maatschappelijke veranderingen. Hij voelt zich een ‘afgeschampte demiurg’. Politieke ideologieën en utopieën zijn niet (meer) aan hem besteed. Hij maakt korte metten ‘met allerlei weke wereldhervormers / en andere onheilsbezweerders’. Zo transformeert hij getuigen van Jehova tot getuigen van De Sade en veegt hij de vloer aan met de feministische vrouw, die moeiteloos de agressieve, hatelijke en doctrinaire man evenaart. Met andere woorden; ‘prinsiepes moeten overboord’.

In dat verband is ook het Ikaros-thema interessant. Ikaros is de ‘nooitwijzergeworden luchtheid’. Bij dit citaat uit ‘De helm van Ikaros’ had het gedicht ‘Ikaros in Vlaanderen’ gepast, maar de bundel Sindromen (1990) viel buiten het bestek van de bloemlezing. Het gedicht gaat zo:

hoe lichtvoetig ook zijn zweven
nog zwaarwichtiger werd zijn val

toen hij ergens halverwege
eigenbrakel en merendree

te pletter stortte met een knal

Het zelfde thema beheerst de bundel Onzachte landing (1979), vooral het titelgedicht: ‘telkens ik vergeet // dat ik immers niet zweven kan / stort ik van nul meter hoogte / te pletter’. Soms vind ik Gils een soort poëtische Panamarenko.

Gils schrijft vanuit dit relativerende inzicht arabesken, speels-vrijblijvende oefentochten in een wereld vol vragen en zonder antwoorden, want ‘altijd is het anders in feite / dan het lijkt’. Uit die poëtische arabesken blijkt dat de auteur zich al vijftien jaar geleden bezighield met kwesties die pas vrij recent in onze literatuur werden gethematiseerd. Zo bijvoorbeeld de ‘protective mimicry’ van het individu, dat ter zelfbescherming vele gedaantes aanneemt. De vraag naar de ‘ware’ identiteit van de mens is dus onbeantwoordbaar, vooral omdat hij slechts bestaat voor zover hij bekeken wordt: ‘zodra ik me omdraai is er niemand / om jou waar te nemen dus / besta jij niet meer’. Hieruit vloeit voort dat een mens zoveel identiteiten heeft als er andere mensen zijn die naar hem kijken. Of wat modieuzer: de waarnemer beïnvloedt het waargenomene. Met de woorden van Gils gaat het over ‘het beeld dat niet door mij beïnvloed / anderen van mij hebben’. Blijkens het grappige gedicht ‘gefotokopieerd’ komt het erop neer dat de ene fotokopie (van een niet bestaand origineel) de andere fotokopie observeert. In het gedicht ‘Nokturne’ kijken twee mannen naar elkaar, beiden turend door een verrekijker, een nachtlijke schim kijkend naar een uitvergrote andere nachtelijke schim en omgekeerd. En ook als we naar de ‘echte’ wereld kijken, zien we niets anders ‘dan de schaduw // van wat er plaats greep / in werkelijkheid’.

[p. 437]

Aan de alles relativerende blik van Gust Gils ontsnapt ook niet het schrijven (‘wie in glazen woorden / wonen wil / hoeft zich niet te verbazen // over eventueel gegooi / in zijn verbale glazen’), zelfs niet het schrijven als manier van vragen stellen: ‘en mij een raadsel hoe / eenieder nog plaatsvindt / voortaan // elk van die velen, / en waar. van waarom / nog gezwegen: // wat koop je voor / dat moegejankte soort / van vragen?’ Deze verzen komen uit de bundel Sindromen, en staan dus, helaas, niet in Mijn plichtvergeten werk, een gilsvergeten bloemlezing.

Hugo Bousset

gust gils, Mijn plichtvergeten werk, De Bezige Bij, Amsterdam, 1994, 103 p.