Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 336]

Koen Peeters (^o1959) - Foto G. Campens & K. Kuypers.

[p. 337]

De wereld: een encyclopedie
Gefragmenteerde levens in de romans van Koen Peeters

Jef Verheyen
werd geboren in Turnhout in 1956. Studeerde Germaanse filologie aan de K.U. Leuven. Is taaltrainer en leidt een communicatiebureau. Publiceerde recensies in het dagblad ‘De Morgen’ en in ‘Nieuw Wereldtijdschrift’.
Adres: Blekerijstraat 3, B-2360 Oud-Turnhout

Over de boeken van Koen Peeters (^o1959) wordt vaak gesproken en geschreven als over ‘romans’, tussen aanhalingstekens. Dat hoeft niet echt verbazing te wekken: het zijn immers - op het eerste gezicht althans - vreemde allegaartjes van teksten over van alles en nog wat.

Zo schrijft Peeters in De postbode (1993), waarvoor hij de AT & T Literair Prijs 1994 (voorheen de NCR Literair Prijs) kreeg, onder meer over kettingbrieven, direct mail, mineralogie, Patrice Lumumba, filatelie, Roger Raveel, het koningshuis en dode dertigers. In zijn eerdere romans, Conversaties met K. (1988) en Bezoek onze kelders (1991), was het niet anders.

Of het nu over postzegels verzamelen, paardenwedrennen of over Darwin gaat, Peeters laat zijn hoofdpersonages - eigenlijk ook tussen aanhalingstekens - over alles hun licht schijnen. Hij hanteert daarbij een steeds eendere, keuvelend-onderhoudende toon. Een deftige, ouderwetse toon ook, die vol ironie zit. Een toon van niet te verstoren vertellers die de touwtjes stevig in handen hebben en daar rond voor uitkomen.

Zo creëert Peeters telkens weer een speels contrast tussen de wat oubollige verwoording en de modernistische, inhoudelijke verbrokkeling.

Toch gaat het slechts om een bedrieglijke verscheidenheid en blijken de vele verhalen, anekdotes en uitweidingen vaak stevig samen te hangen. Het valt bijvoorbeeld meteen op dat bijna al Peeters' personages onbetekenende en ‘zeer mogelijke menselijke wezens’ zijn.

Zij kunnen het al bij al nog best vinden met zichzelf omdat zij zich heel gewillig laten vangen door hun eigen illusies en fobietjes. De auteur laat een man uit Bezoek onze kelders dan wel tegen zijn dochtertje zeggen dat mensen defecte wezens zijn, dat er altijd wel iets ontbreekt, maar toch: ‘Zie wat ik gepresteerd heb, dochtertje: ik verdiende met mijn thesis een diploma, vond een vrouw, werk en een huis, en maakte kinderen. Is dat geen troost: als ik thuiskom vind ik een gedekte tafel en neem mijn plaats in in de kring die ik zelf heb getekend.’

[p. 338]

Deze personages proberen elk voor zich - erg onbeholpen weliswaar - hun leven betekenis te geven. Onbeholpen omdat zij geen doordrijvers zijn. Een jongeman die pas vader is geworden, zou in Kamina willen gaan huilen bij het graf van een Siamese tweeling: ‘Dat zou nog eens een daad zijn.’ Ondertussen blijft het bij braafjes drank aansleuren naar de kraaminrichting. Maar zijn zoon heet wel Vincent, naar de schilder die zich in de allergrootste vertwijfeling een oor afsneed.

Andere personages zijn dan weer zo onbeholpen omdat zij hun hele energie richten op erg beperkte, soms banale terreinen. De ene schrijft ‘het kunstwerk’ (zijn eigen woorden) Alles over malachiet, de andere verdiept zich in leven en werken van de okapi, een derde vindt vreugde in zijn leven door het te lezen als een getrouwe kopie van dat van Koning Albert I. Anonimiteit zal echter hun deel zijn.

In Bezoek onze kelders komt de naar Joe English geportretteerde oorlogskunstenaar Chamand aan het woord. Dat is iemand die weet dat hij er ook na zijn dood dank zij zijn werken nog een beetje zal zijn. Maar zelfs hij weet voor zichzelf dat hij nooit de kunstenaar zal worden die hij had willen zijn. Vandaar zijn ‘Was ik maar een Britse zondagsschilder of tuinier of vertegenwoordiger in garen.’ De ironie daarin: dat zeldzame personage dat niet gedoemd is naamloos te blijven, verlangt nu net naar die anonimiteit.

De vermoorde Patrice Lumumba daarentegen weet dat hij niet zal verdwijnen ‘in de mist van miljarden mensen’, dat hij zal overleven in Afrika, in Washington, Parijs en Brussel. Maar ook hij weet dat hij een onvolkomen leven nalaat en hij beseft dat hij niet zal worden herinnerd om wat hij deed, maar om wat aan hem gebeurde. ‘Ecce Homo, Zie de mens! Men beeldde mij af op postzegels die de wereld rond werden gestuurd.’

Over postzegels gesproken. Er lopen in Peeters' romans nogal wat verzamelaars rond. Geen toeval uiteraard, verzamelen staat immers voor het scheppen van orde en overzichtelijkheid, voor het zoeken naar structuur, het thema waarrond Conversaties met K. bijvoorbeeld helemaal is opgebouwd. Dat boek gaat over twee deftige heren, Robert Marchand, ondermeer postzegelverzamelaar, en K., in wie de lezer koning Boudewijn herkent. Zij ontmoeten elkaar geregeld om beschaafd converserend het probleem van de kenbaarheid van de werkelijkheid op te lossen. Dat is toch Marchands ambitie, al zegt hij het niet zo.

De heren weten samen wel veel, maar zij komen niet verder dan het uitspreken van hun bewondering voor alles wat geordend is: de Zoo, eigenlijk ‘de beschaving der dieren’, de Expo, waar de hele wereld in netjes afgelijnde percelen werd bijeengebracht, het Atomium vooral ook. Daarnaast sparen zij hun bewondering niet voor grote ordescheppers als Darwin en de bioloog Linnaeus, en zijn ze geïntrigeerd door de okapi, een dier dat niet zo meteen in een vakje te plaatsen is. Het heeft iets van het paard, de zebra en de antilope, maar het is uiteindelijk bij de giraffe-achtigen terechtgekomen. Waaruit nog

[p. 339]

maar eens blijkt dat elke ordening een reductie is van de werkelijkheid. Maar niet voor de onverstoorbare Marchand. Aan het eind krijgt zijn optimistische geloof in de overzichtelijkheid van de dingen echter een ferme dreun.

Verzamelen is immers meer dan het scheppen van een orde, het is voor Peeters' personages vooral ook het verengen van de werkelijkheid tot één aspect ervan, het fragmenteren van de werkelijkheid dat een schijn van overzichtelijkheid creëert. Verzamelen is duizend keer dezelfde daad stellen als vervanging van échte daden. En juist aan de kracht om echte daden te stellen, ontbreekt het Peeters' personages. Vandaar dat zij verzamelen, imiteren of vermeende daden stellen. Marchand graaft zich in in stukken werkelijkheid om de werkelijkheid in haar complexiteit uit de weg te gaan.

Het bijzondere aan Conversaties met K. is dat het boek zelf - door de vertelsituatie - ook een zoektocht is naar een ordening, een literaire dan. In de proloog vraagt de verteller, een man met schrijfambities, zich af hoe een boek ontstaat. Hij wil deze vraag oplossen door een boek te schrijven over Marchand, wiens uitgetikte conversaties met K. hij tot een roman gaat omwerken. In het eerste van de zeven verhalen doet hij dat heel waarheidsgetrouw: had Marchand hem zelf immers vooraf niet gezegd dat in een boek werkelijkheid nodig is, veel werkelijkheid? Geleidelijk komt de verteller er echter achter dat schrijven iets anders is dan opschrijven, en wordt hij persoonlijker. Hij beschrijft bijvoorbeeld het bezoek aan het Atomium in de ‘veronderstellende wijze’. Wat Marchand, die in het laatste verhaal al in opperste vertwijfeling achterbleef, niet blijft pikken. ‘Genoeg! Ik heb genoeg verdragen!’, maant hij de verteller in de epiloog, ‘Ik, Robert Marchand, neem de pen op. Gij zijt niet geroepen Roberts levensgeschiedenis te schrijven.’ Een enigszins geoefende lezer weet dan wel hoe laat het is. De verteller-ghostwriter krijgt de bons, maar hij weet ondertussen dat schrijven spelen is met de werkelijkheid.

Van dat laatste hoeft de verteller uit Bezoek onze kelders niet meer te worden overtuigd. ‘Over geluk en ongeluk beslis ik in één zin’, zegt die. En: ‘Ik zal je het hele verhaal vertellen, maar geloof niet al wat je hoort. Een en ander kan flink gelogen zijn.’

Deze man heeft een huis met vijf kelders waarin hij verzamelingen verzamelt die hij de lezer-bezoeker wil tonen: ‘Bezoek onze kelders, volg de gids.’ Ook al is het vanaf het begin duidelijk dat deze gids ‘de schrijver tussen de coulissen’ is, zelf wil hij zich voordoen als een attente conservator die het zijn bezoeker naar de zin wil maken: ‘Neem plaats aan dit tafeltje. We kunnen intussen schaken en ik vertel je alles tussen de zetten door. Is dat moeilijk? Ga zitten in die zetel en knip het lampje aan. Bekijk deze rol papier die ik beschreef met mijn minuscuul handschrift. Ik wacht wel tot je klaar bent met lezen. Ik moet hiernaast nog een en ander gereedzetten.’

Het bezoek levert vijf tegelijkertijd grappige en aandoenlijke verhalen op, die telkens worden voorafgegaan door een kort commentaar waarin de gids

[p. 340]

een woordje uitleg kwijt kan. Daarin herinnert hij de lezer steeds aan het perspectief van deze (kelder)raamvertelling: boven hen spelen de kinderen, buiten gaat het straatleven zijn gang. De gids is tenslotte ook maar een gewone mens, met gewone kinderen en een gewoon huis, zoals de personages uit zijn verhalen - al lijken die minder goed met hun alledaagsheid te kunnen leven.

De ‘vijf gelijkende stukken’, zoals de gids zijn verhalen noemt, zijn immers evenveel variaties op het thema van het gebrek aan verbeelding dat mensen aan hun banaliteit en hun anonimiteit vastkluistert, ook al proberen sommigen van de personages (een van hen heet Robert Marchand) nog zo hard om zich een andere identiteit aan te meten. ‘Was ik maar volmaakt en neger’, zegt één van hen, een man die het probeert te maken als imitator van een negerkunstenaar.

In hun zoektocht naar die andere identiteit bevestigen deze figuren telkens weer hun non-identiteit. ‘Alles komt terug, maar anders’, zegt de verteller ergens. Zoals in verzamelingen, dus. Elders luidt het, dat alles beweegt zonder dat er ooit iets verandert. Peeters' personages zijn daarvan wellicht de beste illustratie.

Eigenlijk verschillen de personages uit Bezoek onze kelders niet zo erg veel van de verteller-gids zelf. Ook hij denkt de wereld nu juist in haar complexiteit te kunnen vatten door, zoals andere verzamelaars, stukjes werkelijkheid te isoleren. Door de werkelijkheid te fragmenteren dus. (Zoals het schrijven zelf voor Peeters een erg gefragmenteerde daad is: hij schrijft, zo blijkt uit interviews, elke dag één uur.) Wetenschap, zegt één van de personages, is het verbinden van zaken met wat verbeelding erbij. Dat is nu juist de lust en het leven van deze verteller: het verbinden van zaken, zodat de verhalen ‘met korte eindjes aan elkaar (worden) geknoopt’. De stukken werkelijkheid worden weer in een geheel gegoten, een overzichtelijk geheel deze keer.

In De postbode gaat Peeters daarin overigens nog een stuk verder. Er zijn meer eindjes touw, maar ze zijn wel korter. Zij moeten veel minder dan in Bezoek onze kelders dienen om de zeven verhalen thematisch in elkaar te laten resoneren. Want De postbode is veel meer een luchtig en ironisch spel, met Robert Marchand die geregeld weer opduikt, met de postale verwijzingen en de stenensymboliek die steeds op de achtergrond meespeelt.

Ook aanwezig is een verteller, die de complexiteit beter lijkt aan te kunnen ook al zegt hij in een (vermoedelijk) autobiografisch verhaal: ‘Op kleine papiertjes noteerde hij alles wat hij had bedacht. Hij verbond alles met alles, net als gebeurde in zijn boeken’. Eerst de werkelijkheid fragmenteren, dus weer, en er dan een eigen en overzichtelijke werkelijkheid van maken door er een eigen betekenis aan te geven - en dat om die andere werkelijkheid te bezweren. Immers, ‘Laten we praten over de wereld alsof het een encyclopedie is, een werktuig, iets waarmee we ons leven inrichten en vormgeven. Het leven zonder doel is een hersenschim’.

Noot:

De werken van Koen Peeters zijn uitgegeven bij Uitgeverij Kritak in Leuven.