Ons Erfdeel. Jaargang 38

Jaren van tucht en trouw

In 1994 viel in de ASLK-galerij te Brussel een belangrijke tentoonstelling over de jaren dertig in België te bezichtigen. Tegelijkertijd publiceerde de ASLK een rijk geïllustreerd boek dat dezelfde naam als de tentoonstelling kreeg: De jaren '30 in België. De massa van de verleiding. Dergelijke boeken, erop gericht de ‘tijdgeest’ van een decennium op te roepen, zijn vaak het resultaat van een historiografisch impressionisme, van een oppervlakkig en gefragmenteerd bezoek aan het museum van het verleden. Het in 1988 verschenen De stoute jaren '58-'68 was daarvan een treffend voorbeeld. En ook in dit geval belooft het potsierlijk gebazel in het voorwoord - over postmodernistische ironie en deconstructivistische kritiek, over ‘bevraging’, ‘her-kenning’ en ‘her-denking’ (woorden van de ASLK-voorzitter zelf of van een ghostwriter die zich bij de tijd weet?) - niet veel goeds.

Het impressionisme blijft in De jaren '30 echter beperkt tot de onschuldige kroniek waarmee het boek wordt besloten. Deze kroniek (onder eindredactie van Rudi van Doorslaer) bevat niet alleen een chronologie van de gebeurtenissen en een per jaar gegeven overzicht van de belangrijkste culturele evenementen (waaronder de succesfilms in de Belgische bioscopen), maar ook een door niet minder dan zesentwintig auteurs samengesteld mozaïek van episodes die tekenend voor de jaren dertig worden geacht. De lezer wordt er onder meer geconfronteerd met de stakingen in Borinage, de verschijning van Onze-Lieve-Vrouw in Beauraing, de volmachten van de regering-De Broqueville, de oprichting van de Koloniale Loterij, de totstandkoming van het Studiecentrum voor de Hervorming van de Staat, en de ‘massameting tegen Jodenzwendel en vreemde inwijking’ die de Limburgse Kristen Middenstandsbond in november 1938 organiseerde.

Maar het pièce de résistance van het boek wordt gevormd door de tien essays die samen een synthese van de geschiedenis van de jaren dertig bieden. Zij zijn met kennis van zaken geschreven, degelijk en - veelal - boeiend. Dat geldt in het bijzonder voor de lange opstellen die aan de culturele en politieke dynamiek van de betreffende periode worden gewijd. Marc Reynebeau reconstrueert in ‘Mensen zonder eigenschappen’ de spanningen binnen de cultuur van een samenleving die werd gekenmerkt

[p. 305]

door een crisis van de moderniteit en door de reacties die deze crisis uitlokte. Het waren de spanningen tussen een commerciële en een door de zuilen omkaderde vrijetijdsbesteding, en tussen het verlangen naar onafhankelijkheid en het zich opdringende politieke en sociale engagement in de kunst. Emmanuel Gerard geeft een diagnose van de politieke crisis, beschrijft de transformatie van het partijwezen (en suggereert daarbij dat er wellicht ook sprake was van een botsing tussen twee generaties) en brengt de concrete politieke ontwikkeling in kaart vanaf de impasse in het begin van de jaren dertig, via het experiment-Van Zeeland, tot het ‘lamentabel stuk parlementaire geschiedenis’ waarmee het decennium eindigde.

De andere essays handelen over de herschikking van het demografische landschap, de evolutie van het produktie- en consumptiepatroon, de arbeid, opvoeding en onderwijs, stedebouw en architectuur, en de toegepaste kunsten in de jaren dertig. Niet elke auteur is er in geslaagd de klip van het wetenschappelijk onderzoeksverslag of het schoolse overzicht te omzeilen, maar het beeld blijft helder en compleet, ondanks het feit dat er ook lacunes en tekorten dienen te worden vastgesteld: het demografische opstel is te exclusief op het vraagstuk van de vruchtbaarheidsbeheersing gericht, over het hoger onderwijs wordt met geen woord gerept, de bijdrage over de toegepaste kunsten is wel erg mager uitgevallen.

Maar welk beeld? In een wat weifelend getoonzette inleiding schrijft Herman Balthazar dat de hedendaagse fascinatie voor de jaren dertig berust op een belangstelling voor de rol van de massa en voor de manipulatie van diezelfde massa. De jaren '30 ontleent zijn ondertitel aan dit inzicht, en zowel Reynebeau als Gerard besteden veel aandacht aan de opkomst van de massa: het referentiekader van de eerste wordt door een homogene samenleving van ‘gelijkgeschakelde’ individuen bepaald, het uitgangspunt van de tweede door de opdracht de massa in het bestaande politieke bestel te integreren. Verschillende auteurs benadrukken bovendien dat de maatschappelijke elite deze opkomst met onbehagen gadesloeg. Op die manier wordt het leidmotief van de bundel duidelijk: de poging van de traditionele, maar ook van de nieuwe elite tot vormgeving van de massa te komen. De katholieke zieleterreur, het teruggrijpen naar ‘de ideologie van het socialistische ‘planisme’, de met kracht gepropageerde gemeenschapsidee, de volkslyriek: zij dienden alle als instrument bij de poging. Het kan ook geen toeval zijn dat het boek wemelt van termen als normalisering, kanalisering, socialisering, mobilisering, moralisering, pedagogisering en verstrakking.

En juist dat maakt lectuur van De jaren '30 zo somber: niet de opkomst van de massa, maar de wijze waarop men meende deze massa te moeten disciplineren is afschrikkend. Zij heeft de jaren dertig een bij uitstek martiaal uitzicht gegeven. De meest beklemmende passage van dit boek is de korte beschrijving die Reynebeau aan de ‘esthetiek van de massa’ wijdt: ‘Geweld werd een habitus, terreur een cultuur.’ De illustraties laten geen twijfel over de juistheid van die vaststelling bestaan. Het affiche van Zedenadel waarop een deugzame jongeman het zwaard opheft tegen het veelkoppige monster van het verderf, maar vooral de foto's van de massaspektakels - van het turnfeest van de Brusselse scholieren in het Heizelstation in 1935, van de optocht van de katholieke jeugdverenigingen tijdens de slotceremonie van het VIe Katholiek Congres van Mechelen in datzelfde stadion, van het één dag later gehouden socialistische jeugdfeest in het Gentse Sportpaleis, van de ‘Zesdaagse van Rex’ in 1937 - al deze foto's getuigen van een cultuur die zichzelf nog slechts in krijgshaftigheid wilde spiegelen. De dancing in de Brusselse Hoogstraat, de surrealistische groep Rupture rond de buste van Rimbaud, het NIR - jazzorkest: dergelijke foto's betekenen verademing. De vlaggenparade, het spreekkoor, de groepsformatie, de massazang en het uniform overheersen.

In de epiloog van het boek laat Mark van den Wijgaert het leidmotief nog éénmaal klinken: ‘Tucht en trouw werden door links en rechts verheerlijkt.’ Jaren van tucht en trouw - de typering herinnert aan het opstel dat de Amsterdamse historicus Hans Blom in 1981 onder de titel ‘Jaren van tucht en ascese’ over herrijzend Nederland (1945-1950) schreef. De continuïteit tussen de jaren dertig en de na-oorlogse periode wordt ook in De Jaren '30 herhaaldelijk aangeduid, onder meer door Gerard en door Guy Vanthemsche (in het essay over de arbeid). Maar ook dat feit doet niets af aan de historische klaarheid waarmee wij de jaren dertig kunnen waarnemen. Dit boek onderstreept het.

Jo Tollebeek

De jaren '30 in België. De massa in verleiding, ASLK i.s.m. Ludion, Brussel, 1994, 318 p.