Ons Erfdeel. Jaargang 38

From Revolt to Riches. Over cultuur en de geschiedenis van de Lage Landen van 1500 tot 1700

Ik moet bij voorbaat bekennen dat ik vind dat er weinig activiteiten frustrerender zijn voor academici dan het recenseren van boeken die uit een groot aantal artikelen van verschillende auteurs bestaan. Tenzij de recensie de ruimte van een uitgebreid artikel toegewezen wordt, is het eenvoudigweg onmogelijk om recht te doen aan het gerecenseerde werk en is het, eerlijk gezegd, de geïnvesteerde tijd niet waard om de verdiensten en tekortkomingen van ieder hoofdstuk te bestuderen zonder deze in enig detail te kunnen bespreken. Als gevolg daarvan worden zulke recensies al te vaak vermeden in wetenschappelijke tijdschriften.

Om de situatie verder te compliciteren, zijn dergelijke publikaties - festschriften en congresbundels - nauwelijks in de boekhandel te vinden. Zelfs veel onderzoeksbibliotheken schaffen deze boeken zelden aan, vooral als ze niet in het Nederlands zijn geschreven. Deze betreurenswaardige situatie vormt een ernstig obstakel voor de neerlandistiek buiten, maar ook binnen de muren omdat deze uitgaven vaak als barometers van het meest recente onderzoek fungeren.

Dit is ook het geval met From Revolt to Riches, een boek dat uit niet minder dan 23 essays over de Lage Landen tussen 1500 en 1700 bestaat, die in 1989 op de conferentie ‘The Low Countries and the World’ aan University College in Londen werden gepresenteerd. Zoals men kan verwachten, zijn deze papers een potpouri van informatie, van zeer uiteenlopende kwaliteit, over de twee in historisch en cultureel opzicht meest opmerkelijke eeuwen in de geschiedenis van de Nederlanden. Zij behandelen religie en religieuze vervolging, taal en vertaling, literatuur, kunst en de rol die andere landen daarin gespeeld hebben, vooral Engeland, Duitsland, Frankrijk en Italië. Wegens ruimtegebrek zal ik mij tot de centrale argumenten van ieder artikel beperken.

Het artikel ‘Latin and the Low Countries,’ van Jozef IJsewijn (Leuven), documenteert hoe het Latijn een integraal deel van de middeleeuwse en vroeg moderne cultuur van de Lage Landen was, vooral op het gebied van theologie, filosofie, rechten, medicijnen, linguïstiek en literatuur. Aangezien Nederland (en Vlaanderen) door de eeuwen een groot aantal internationaal publicerende geleerden voortbracht, nam het een dominante positie in de westerse wereld in. Nog niet zo lang geleden werden proefschriften (die nu Engelse abstracts bevatten) in het Latijn gegeven. In een verwante studie toont Karin Tilmans (Groningen) aan hoe de voorgangers van Erasmus - vooral Cornelius Aurelius (uit Gouda) hun roem over humanistisch Europa verspreidden en daarmee Hollands roem. In het Latijn en het Nederlands schrijvend, was Aurelius één van de eersten die een collectieve historische identiteit formuleerde die op alle Nederlanders van pas was. Een derde essay over taal is Piet Loonens (Groningen) grotendeels anekdotische studie van een Engelse grammatica door Edward Richardson, een arts en predikant in de Engelse Kerk te Delft in de 17de eeuw, een tijd waarin talrijke Engelse Protestanten naar Holland vluchtten. Loonen vergelijkt dit boek met andere grammatica's die rond deze tijd gepubliceerd werden.

Hoewel een groot aantal artikelen de Nederlandse Opstand meer of minder uitgebreid behandelen, heeft de meerderheid ervan betrekking op literatuur in de één of andere vorm. Marijke Spies' (Amsterdam) artikel gaat over de rol van de Amsterdamse rederijkerskamer ‘De Eglentier’ in de ontwikkeling van de Nederlandse Renaissance-literatuur. Spies benadrukt de periode na de heropening van de kamer in 1578 - elf jaar nadat hij gesloten was door de Rooms-Katholieke regering in Brussel, die Amsterdam toen nog beheerde. Zij bespreekt de poëtische bijdragen van Reael,

[p. 301]

Coornhert, Roemer Visscher en Spiegel in het kader van de retorica. Marijke Blankman (Amsterdam) behandelt de interdisciplinaire componenten van Euterpe's orgel in Spiegels filosofisch gedicht Hart-Spiegel (± 1600). Zij interpreteert de drie afbeeldingen op het drieluik van het orgel als drie gedeeltes van één morele uiteenzetting van de implicaties van de kennis van goed en kwaad. Een bijzonder helder essay is dat van James Parente (Minnesota), die de Gysbreght van Aemstel gebruikt om Vondels pessimistische voorstelling van de geschiedenis, niet alleen voor de Nederlanden, maar voor de hele mensheid, overtuigend te illustreren.

De hoofdstukken van Gijsbert Siertsema (Amsterdam) en Paul Sellin (UCLA) gaan over psalmvertalingen. Siertsema gaat de geschiedenis en ontwikkeling van de Nederlandse psalmvertaling in de 16de eeuw na, inclusief de versvertalingen van Jan Utenhove en Dathenus, die gebaseerd zijn op bronnen van de Franse Hugenoten. Siertsema beschouwt ze als belangrijke schakels tussen verscheidene andere Europese tradities. Sellins studie bespreekt de blijkbaar onechte Méditations chrestiennes van Rutger Wessel van den Boetzelaer, Baron van Asperen, die door o.a. Hooft, Huygens en Anna Roemers Visscher wordt genoemd. Sellin concludeert dat hun verwijzing naar Van Asperen gebaseerd is op zijn bemiddelende rol in de psalmvertalingen van Marnix van Sint-Aldegonde.

De vier andere artikelen over literatuur zijn zeer uiteenlopend van karakter. Myra Scholz Heerspink (Indiana) geeft een fascinerende analyse van een 16de-eeuws feministisch exemplum over ‘Sir’ Frederick van Genoa. Hij was in feite een vrouw, een zwaar beledigde echtgenote van een rijke koopman, die door omstandigheden gedwongen werd in vreemde landen rond te zwerven vermomd als man. Scholz' interpretatie van het volksboek is gebaseerd op een analyse van de motieven ‘coopmanschap’ en ‘avontuere’ met hun zeer verschillende betekenissen. Marijke Meijer Drees (Utrecht) vergelijkt Thomas Asselijns treurspel over Marsaniello, de Italiaanse visser die in opstand kwam tegen de belastingen in Napels (1647), met een overeenkomstig werk van de Duitse toneelschrijver Christian Weise.

Een anekdotisch overzicht van Nederlandse boerten door Johan Verberckmoes (Leuven) tracht de culturele code van etnische humor in de 17de-eeuwse Spaanse Nederlanden te ontdekken. Hoewel zijn voorbeelden grotendeels uit Nederlandse kluchtboeken komen, toont hij aan dat de stereotiepe behandeling van de Engelsman (duivel), de Duitser (charlatan), Fransman (praalhans), de Jood (schrandere zakenman) en zelfs de Nederlander (hebzuchtige boer) aan vreemde bronnen ontleend zijn.

Verreweg de eigenaardigste studie in het hele boek is die van P.E.L. Verkuyl (Groningen) over de functie van geomancie in het toneelstuk Keyser Otto (1616) van Theodore Rodenburgh. Ondanks de vele schematische voorstellingen die het artikel begeleiden, moet de lezer zelf een geomancier zijn om te kunnen begrijpen waarover zowel Rodenburgh als Verkuyl het eigenlijk heeft.

In één van de artikelen op het gebied van de kunstgeschiedenis gaat Wayne Franits' (Syracuse) essay over de sexuele beelden in de Nederlandse kunst overtuigend tegen de heersende opvatting over de 17de-eeuwse kunst in (o.a. van Eddy de Jongh), waarin erotische betekenis aan beelden wordt toegeschreven, waar die eenvoudigweg niet bestaat. Hij onderbouwt zijn argument door de beeltenissen in schilderijen (bv. die van Maes, de Hooch, Metsu en Gaesbeeck) en in boekillustraties te analyseren. Carol Jansons (Western Washington) interessante bijdrage vestigt de aandacht op vier 16de-eeuwse allegorische politieke gravures en rebussen die de omstandigheden in de Nederlanden met behulp van het thema van de omgekeerde wereld beschrijven. Een boeiende studie is die van Elizabeth de Bièvre (East Anglia), die aantoont hoe kunstgeschiedenis en ‘kunstmatige’ geschiedenis vaak naast elkaar geplaatst werden rond het jaar 1600. In historische documenten, beeldende kunst en bouwkunst overheersen anachronistische elementen (b.v. door klassieke en contemporaire figuren op de façades van stadhuizen samen te brengen, of door de graven van Holland als afstammelingen van Adam uit te beelden in sommige kronieken, en door historische figuren in Bijbelse scènes op te laten treden, zoals in de schilderijen van Rogier van der Weyden e.a.). Daar komt nog bij dat, naarmate zowel historiografie als kunst geleidelijk in dienst van de steden kwamen, personages uit de bourgeoisie in de annalen ook steeds meer de overhand begon-

[p. 302]

nen te hebben. De Bièvre's illustraties verrijken de discussie.

Zoals de titel van het boek vermeldt, staat het onderwerp van de Opstand der Nederlanden centraal in het merendeel van de essays en is het op zijn minst van perifeer belang voor de rest. Een voorbeeld is K.W. Swarts (Londen) hoofdstuk over de staatkunde van Willem van Oranje. Hierin wordt de held geportretteerd als een pragmatische propagandist, een schrandere opportunist en soms een politicus zonder scrupules, vooral wanneer hij onderhandelde met de Calvinisten, de welgestelde bourgeoisie en de Staten-Generaal. Als een laat toegetreden lid van de Hervormde Kerk streed hij voor tolerantie ten aanzien van zowel de Protestanten als de Katholieken (hoewel hij wat de laatsten betreft bereid was te schipperen). A. Agnes Snellers (Leiden) bijdrage bespreekt de 17de-eeuwse Nederlandse pamfletten als een bron van informatie over de contemporaire politiek. Zij onderzoekt een dertigtal pamfletten die in 1648 gepubliceerd werden, in de hoop de politieke houding van de inwoners van de Lage Landen in die tijd te kunnen achterhalen. De vraag die zij zich stelt is of de houding en het gedrag van de bevolking van de Zeven Provinciën de term ‘revolutie’ rechtvaardigen. Haar conclusie, die de gebeurtenissen als een ‘conservatieve revolutie’ karakteriseert, stemt met die van Johan Huizinga en Hannah Arendt overeen.

Hoewel het internationale perspectief van From Revolt to Riches door het gehele boek waarneembaar is, komt dit het sterkst naar voren in de studies van Spicer, Backhouse, Simoni, Dunthorne en De Groof. Bart de Groofs (Leuven) essay behandelt een prominent Vlaams klooster in Rome gedurende de 16de-en 17de-eeuw. Oorspronkelijk bedoeld als een toevluchtsoord voor pelgrims naar Rome uit de Nederlanden, gingen deze en andere stichtingen geleidelijk andere sociale en culturele functies vervullen, vooral naarmate zij meer de gunsten van de plaatselijke vorsten probeerden te verwerven.

Maar Engeland is het meest besproken vreemde land in dit werk. Andrew Spicer (Stonyhurst) en Marcel Backhouse (Blackfen-Sidcup) bespreken de rol van de immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden (hoofdzakelijk Walen), die de Spaanse inquisitie ontkomen waren en zich in Southampton gevestigd hadden. Aldoor stimuleerden zij de economie, terwijl zij de Nederlandse Geuzen op allerlei manieren hielpen en financiële steun aan de Opstand in de Nederlanden verleenden. Backhouse's artikel is een vervolg op het voorgaande in de behandeling van de economische bijdrage van de Vlaamse ‘Strangers’ in Sandwich (bij Southampton); zij gaven nieuw leven aan de plaatselijke textielindustrie. Anna E.C. Simoni schrijft over de vurige woordenwisseling in de politieke pamfletten van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 1598. Meestal in dichtvorm geschreven en vaak vergezeld van houtsneden (hier niet bepaald duidelijk gereproduceerd), tonen deze pamfletten hoe het Zuiden het Noorden probeerde te verleiden om van de opstand en de nieuwe religie af te zien en vooral naar de schoot der Kerk terug te keren; de Noorderlingen daarentegen stelden de Zuiderlingen als huichelaars aan de kaak. De Engelse vertalingen van de pamfletten hadden als doel om de Britse toeschouwers van deze politieke ontwikkelingen op de hoogte te houden. Noch Engeland, noch Schotland waren een hereniging van de Lage Landen onder een Katholiek bewind gustig gezind.

De voornaamste tekortkoming van From Revolt to Riches heeft te doen met de reikwijdte van de meeste (maar zeker niet alle) artikelen. Als aparte studies zijn vele ervan té beperkt van omvang en vaak té anekdotisch van opzet om een helder contextueel overzicht te kunnen bieden. Maar als men de ene bijdrage na de andere leest vormen zij gezamenlijk toch een heldere en vaak verrassende collage van deze twee in historisch en cultureel opzicht bijzonder rijke eeuwen in de geschiedenis van de Nederlanden, vooral wanneer onze geschiedenis in een internationaal kader geplaatst wordt. De serie Crossways vormt een niet te onderschatten bijdrage tot de bevordering van Dutch Studies in de rest van de wereld, net zoals haar Amerikaanse tegenhanger, de Publications of the American Association of Netherlandic Studies (PAANS).

Johan Snapper

hermans, theo en reinier salverda, ed. From Revolt to Riches. Culture and History of the Low Countries 1500-1700. International and Interdiciplinary Perspectives, Series Crossways volume 2, Uitg. Centre for Low Countries Studies, Londen, 1993, 344 p.