Ons Erfdeel. Jaargang 38

Theater

Theater maken in ‘een eigen huis’

Het recente verleden laat een toenemende vlucht van theatergezelschappen zien, weg uit de tot traditioneel lijsttoneel dwingende schouwburgen, weg uit het zenuwslopende tourneecircuit. Nog onlangs kondigde het RO-theater aan te willen verhuizen naar een gebedsruimte van het Leger des Heils, terwijl bijvoorbeeld De Trust zijn oog liet vallen op een leegstaand kerkgebouw.

Welke consequenties zal de verhuiskoorts hebben voor het publiek? Mogelijk zal zich een scherpe scheiding aftekenen: enerzijds de theaterliefhebbers die bereid zijn, samen met de theatermakers, het avontuur van de verte en de diepte te zoeken. Anderzijds de meer behoudende toeschouwers, voor wie de vertrouwde, comfortabele zaal een voorwaarde blijft. Ook voor de gezelschappen zelf zal het bezit van ‘een eigen huis’ gevolgen hebben, misschien niet altijd positief: zijn de gedroomde mogelijkheden van de nieuwe ruimte na verloop van tijd niet uitgeput? Loert niet het gevaar van eenkennigheid, van niet meer volledig betrokken zijn bij nieuwe tendensen in het theater?

De Appel is zo'n huisgezelschap dat al jaren een groot publiek weet te trekken naar zijn onderkomen in een voormalige Scheveningse manège, maar dat bij het zoeken naar nieuwe wegen in het theater zeker niet voorop loopt. Het gezelschap is er desondanks vaak in geslaagd om voorstellingen te maken die een traditionele schouwburg in zijn voegen hadden doen kraken. Het uitgangspunt van De Appel is niet zozeer bijzondere aspecten van de speelruimte accentueren, als wel de speel-

[p. 288]

ruimte naar eigen hand zetten. Het theater moet als een huid om de voorstelling zitten.

Het weerzien van Botho Strauss is in dat licht een sobere voorstelling. Wel is de grote zaal van het Appeltheater knap veranderd in een zeer zakelijke, rechthoekige expositieruimte met het publiek aan één van de zeer lange kanten, maar uitbundig is dit toneelbeeld zeker niet. De voorstelling lijkt platgeslagen tegen de achterwand. De gestileerde en afstandelijke regie van Aus Greidanus sluit hier goed bij aan. Greidanus heeft van Het weerzien vooral een ensemblestuk gemaakt, waarbij hij veel aandacht heeft gegeven aan de groepsregie.

In de expositieruimte stellen de acteurs en actrices zich ten toon; zij duiden eerder een type aan dan dat zij een karakter neerzetten. Sacha Bulthuis echter eist veel ruimte voor zichzelf en leeft zich sterk in in haar rol: naar onze mening een stijlbreuk ten opzichte van de regie-opvatting. Greidanus benut de ruimte die hij gecreëerd heeft optimaal: hij plaatst een tweedimensionaal stuk in een tweedimensionaal decor. Van een specifiek gebruik van ‘het eigen huis’ is echter nauwelijks sprake.

Toneelgroep Amsterdam streek onlangs neer in een Transformatorhuis op het terrein van de voormalige Westergasfabriek in een zoektocht naar ‘een ruime, flexibele en bereikbare speelplek’. TTA (Transformatorhuis Toneelgroep Amsterdam) wil zich zeker niet terugtrekken op dit industriële eiland, maar heeft kennelijk wel behoefte aan ‘een eigen huis’. Shakespeares Timon van Athene kon ons net zo min als Het weerzien geheel overtuigen van het nut of de noodzaak van zo'n eigen plek. Het Transformatorhuis is een grote doos; in dit geval zit het publiek aan de korte kant van de rechthoek. Zo ontstaat er een toneel dat eerder diep is dan breed, waardoor de proporties van mensen en voorwerpen soms moeilijk te beoordelen zijn.

Timon kent de proporties van zijn eigen rijkdom ook niet. Evenmin kent hij het ware

Toneelgroep Amsterdam speelt ‘Timon van Athene’ van W. Shakespeare, in een regie van Pierre Audi. Met Joop Admiraal en Mark Rietman.

karakter van zijn zogenaamde vrienden. Als geld en vrienden op zijn, rest hem slechts de wraak op de stad Athene en zijn inwoners, en tenslotte de dood. Ook Timons vriend de militair Alcibiades wordt door Athene verraden en neemt wraak. Alcibiades is in tegenstelling tot Timon echter ook een politicus. Schatplichtig aan Timons erfenis overwint hij, blijft in leven en wordt de nieuwe heerser. Alcibiades erkent de proporties die Timon niet ziet.

Timon van Athene in de regie van Pierre Audi is een tijdloze voorstelling. Het is net zo min een Grieks drama als een zeventiende-eeuwse klassieker. Ook hier overheerst het ensemblespel, de grote beweging, de choreografie, het toneelbeeld. Deze aandacht voor het monumentale doet vooral recht aan de ideeën achter het stuk, niet aan de dramatiek van de personages. Dat is een keus die te billijken is en die de Timon van TTA tot een boeiende voorstelling maakt vooral omdat die keus consequent is doorgevoerd. Maar ook hier wordt uit de produktie niet volledig duidelijk waarin het Transformatorhuis nu zo verschilt van een schouwburg.

In het Rotterdamse Schiehavengebied heeft Onafhankelijk Toneel een plek gevonden in het leegstaande kantoor van een scheepvaartvereniging. Mirjam Koen regisseerde er onlangs Ronald Harwoods De Dresser, het verhaal over de relatie tussen een oude Shakespeareacteur en zijn toegewijde ‘dresser’: de man die

[p. 289]

zijn meester kleedt, wast, verwarmt en - soms letterlijk - op de been houdt.

De regie heeft de ruimte optimaal benut om deze voorstelling tot zijn recht te laten komen. Net als bij Koens Stuk zonder Titel / Platonov (1992) van Tsjechov wisselt niet het decor, maar beweegt het publiek zich van de ene ruimte naar de andere: in dit geval tussen de kleedkamer van een theaterzaal en de zaal zelf.

De intieme, soms ook striemende dialogen tussen Bert Luppes als Meneer en René van't Hof als Norman, zijn ‘dresser’, leiden tot subliem en overtuigend spel. De toeschouwers zijn stille getuigen en ervaren hun aanwezigheid in de kleedkamer haast als voyeurisme. Aan het eind, in de theaterzaal, vallen Meneer en Lear samen in een onontkoombare apotheose: na de toneeldood van Lear volgt de werkelijke dood van Meneer. In een ontheiligend post mortem ligt het perspectief, net als bij aanvang, weer bij de ‘dresser’: hij is onthand, gebroken, een roepende in de toneelwoestijn.

Deze voorstelling van Onafhankelijk Toneel laat zien dat mogelijkheden én beperkingen van ‘een eigen huis’ omgezet kunnen worden in fascinerend drama: met De Dresser heeft regisseur Koen eens te meer aangetoond hoe in een vergeten uithoek van Rotterdam onvergetelijk theater kan worden gemaakt.

Jos Nijhof en Paul van der Plank