Ons Erfdeel. Jaargang 38

Herontdekking van de neogotiek

Hoe is het mogelijk geweest dat gedurende meer dan een eeuw honderden schilders, beeldhouwers, architecten, edelsmeden en ambachtslui werkten in de stijl van hun middeleeuwse voorgangers? Wat bezielde hen, wat lieten zij na, wat is hun betekenis geweest in de kunstgeschiedenis? Een begin van een antwoord op die vragen staat te lezen in het boek Neogotiek in België, een prestigieuze uitgave van Lannoo die verscheen naar aanleiding van een gelijknamige tentoonstelling in Het Bijlokemuseum in Gent, najaar 1994. Daar waren meer dan 350 werken te zien, zowel schitterende monstransen en reliekschrijnen als architectuurtekeningen, glasramen, boekbanden, juwelen en zelfs een neogotische stoommachine.

De aanleiding voor boek en tentoonstelling was de honderdste verjaardag van het overlijden van Baron Jean Baptiste Bethune (1821-1894), die als de belangrijkste vertegenwoordiger van de neogotiek in België wordt beschouwd. Pionierswerk voor de herwaardering van deze stijl werd geleverd door het in Gent gevestigde Bethunianum, Het Nationaal Centrum voor de Studie van de 19-eeuwse Kunst. Liever dan een monografie te publiceren toegespitst op de figuur van Bethune, besloot het centrum het werk van de baron te situeren in het hele verhaal van de Belgische neogotiek en het artistieke leven van zijn tijd. Zo werd het mogelijk een genuanceerder beeld te presenteren van een kunst die jarenlang werd misprezen. In 1958 nog noemde de modernistische architect Huib Hoste de neogotiek een ‘louter feit dat weinig of geen artistieke eigenwaarde noch betekenis bezit’. Ook het publiek associeerde de neogotiek hoofdzakelijk met de versuikerde vroomheid van Saint-Sulpice of de muffe sfeer van verouderde pensionaten.

Daar was reden toe. In de proloog van het boek stipt Jean van Cleven aan dat de Belgische neogotiek het slachtoffer werd van haar vitaliteit en sterke maatschappelijke impact. In weinig landen, aldus Van Cleven, kende de neogotiek een bloei als in België, waar de stijl bleef doorleven tot na de Tweede Wereldoorlog. Architecten die voor vernieuwing pleitten, moesten zich tegen de neogotiek afzetten. Bovendien werd de stijl nadrukkelijk opgeëist door een katholiek en traditionalistisch milieu, dat daarvoor publikaties en een apart net

[p. 286]

‘Neogothische stoommachine’, Engeland (?), ca. 1830, gietijzer, Gent, Museum voor Wetenschap en Techniek, Universiteit Gent.

van kunstscholen kon inzetten. Zo kreeg de neogotiek een ideologisch etiket dat een onbevangen artistieke waardering in de weg zat. ‘Neogotiek is immers kunst. Kunst van ongelijk gehalte wellicht, zoals veel van wat de 19de-eeuw heeft voortgebracht, maar toch onmiskenbaar een artistieke produktie die op haar eigen manier de tijdsgeest weerspiegelt en die in het beste geval weet te transcenderen’, aldus Van Cleven.

De fascinatie voor de Middeleeuwen begon in de 18de eeuw. Het schoolvoorbeeld van de ‘gothic novel’ verscheen in 1764: The Castle Otranto van Horace Walpole, gesitueerd in de tijd van de kruisvaarders. Walpole liet zich ook een ‘gotisch’ landhuis bouwen, compleet met kantelen, torentjes en kloostergang (Strawberry Hill). Ivanhoe van Walter Scott maakte de Middeleeuwen populair bij een groot publiek. In de kunst nam men aanvankelijk vooral pittoreske elementen en decoratieve motieven over. Zo ontstonden interieurs in de zogeheten ‘style troubadour’. Een beslissende impuls voor de neogotiek in België kwam van Napoleon, die in de herwaardering van de middeleeuwse architectuur een middel zag om zich als rechtmatige opvolger van het Ancien Régime te manifesteren. Vaak werd hij geportretteerd met een gotisch gebouw op de achtergrond. Ingres schilderde hem voor de Sint-Lambertuskathedraal in Luik en ook de Sint-Baafskathedraal in Gent kon dienen als decor.

De hernieuwde belangstelling voor de Middeleeuwen viel samen met de industrialisatie. Dit leidde tot merkwaardige combinaties van eeuwenoude vormen met gloednieuwe technieken en materialen zoals gietijzer. Een treffend voorbeeld is de neogotische stoommachine van ca. 1830 die op de tentoonstelling te zien was. Ook de historieschilderkunst kwam, op zoek naar lichtpunten in het nationale verleden van de jonge Belgische staat, in de Middeleeuwen terecht. Daarvan getuigt bijvoorbeeld ‘De Slag der Gulden Sporen’ van Nicaise de Keyser. De beeldhouwers ontwierpen monumenten voor figuren als Godfried van Bouillon (Brussel), Jacob van Artevelde (Gent) en de gebroeders Van Eyck (Maaseik).

Na 1850 kreeg de Belgische neogotiek een ander karakter. De aandacht ging nu meer naar de diepere waarden die de gotiek belichaamde. De neogotiek werd steeds sterker verbonden met de katholieke kerk, die zich afkeerde van de liberale maatschappij. Toch kwamen er ook neogotische motieven voor op de vrijmetselaarsgraven. Door de nadelen van de industrialisatie kreeg men opnieuw belangstelling voor de middeleeuwse ambachtelijkheid. Jean Baptiste Malou (1809-1864), bisschop van Brugge

Theofiel Lybaert, ‘De berusting’, gekleurd gips, Gent, Museum voor Schone Kunsten.

[p. 287]

L. Firlefyn, ‘Reliekbuste van Sint-Martinus’, 1909, gedeeltelijk verguld zilver, email, halfedelstenen en gekleurd glas, Abdij Maredsous.

en een invloedrijke mecenas, trok onder meer Edward Pugin aan, de zoon van de Engelse pionier van de neogotiek. Pugin tekende een prachtig ontwerp voor de hemelvaartskerk van Dadizele. Het werd helaas slechts ten dele uitgevoerd, maar de tekening blijft één van de mooiste in haar genre van de hele negentiende eeuw.

Jean Baptiste Bethune, zelf een verdienstelijk landschapschilder, verzamelde rond zich een groep ambachtslui en kunstenaars die hij in de middeleeuwse technieken inwijdde. Met hen realiseerde hij grootscheepse projecten, zoals het kasteel van Caloen in Loppem, de dorpskern van Vivenkapelle en de abdij van Maredsous. De neogotische vormgeving drong tot alle onderdelen van de dagelijkse omgeving door. Het kostbaarste werk hield verband met een luisterrijke liturgie, zoals te zien in de schatkamer van de tentoonstelling met het vergulde hoogaltaar van de Sint-Maartenskerk in Kortrijk en alle reliekschrijnen die Bethune ontwierp. Ook de tiara van paus Pius IX, ontworpen door Bethune, uitgevoerd door de Gentse edelsmid Armand Bourdon en versierd met saffieren, smaragden, parels en email, werd voor de tentoonstelling uitgeleend door de Vaticaanse musea.

Door de neogotiek te benaderen als een volwaardige artistieke stroming, verwant aan bewegingen in het buitenland, maakte het Bethunianum duidelijk dat het een dynamische factor was in het kunstleven in de aanloop tot de Art Nouveau. Het centrum verbond aan de Bethune-herdenking een oproep om het neogotische patrimonium, dat op vele plaatsen vernietigd is of bedreigd wordt, beter te beschermen.

Jan van Hove

jean van cleven, frieda van tyghem, ignace de wilde, robert hoozee, e.a., Neogotiek in België, Lannoo, Tielt, 1994, 224 p.