Ons Erfdeel. Jaargang 38

Nieuwe sprookjes van Tellegen

Met elke nieuwe dichtbundel van Toon Tellegen wordt onze kennis van de door hem opgeroepen wereld groter. Een wereld die op het eerste gezicht verdacht veel op de gewone lijkt. Mensen dromen immers, worden wakker, beleven de liefde, worden ouder en sterven tenslotte.

Toch is die alledaagse indruk maar schijn, want in wat enerzijds aandoet als heel gewoon, blijkt anderzijds een mengsel te huizen van onverklaarbare gruwelijkheid en hilariteit, dat vaak al snel naar buiten treedt. Met ieder nieuw boek komt er weliswaar een facet bij en wordt er weer een bouwsteen toegevoegd aan het grote sprookjesboek dat zijn werk vormt, maar de aard van die absurdistische wereld verandert al lang niet meer echt.

De splitsing in binnen en buiten, het dromen en het wakker zijn, vind je bijvoorbeeld binnen het geschetste kader steeds weer terug, evenals het zien van de ‘ik’ als een ander. Dat het bij dat laatste gaat om een op zijn minst wel heel grillige variant op het ‘Je est un autre’, weet iedere kenner van Tellegenland sinds Ik

[p. 277]

en ik uit 1985. Het sprookje had daar immers iets van een reis door een noordelijke streek, vol modder en ravijnen. In die laatste elementen raakten de hoofdpersonen soms ook figuurlijk vast. In een volgend gedicht werd de tocht dan echter weer voortgezet, het sprookjesvertellen ging immers door.

Vaak bieden de gedichten als gezegd veel gruwelijks, zoals dat bij echte sprookjes hoort, meestal zijn ze daarnaast absurd en hilarisch. Zo wordt bijvoorbeeld in het titelgedicht van de nieuwe bundel een slak toegesproken:

in je ogen zie ik mijzelf - in kalme doodsnood
leun ik op een hekje
met achter mij de verte, groot en zwartje
springt zo traag en zacht.
Tijger! Bengaalse slak!

Dreigender en tegelijk gekker kan het welhaast niet, maar de bundel bewijst dat er nog ontelbare varianten mogelijk zijn. Zo zijn er ditmaal een aantal sprookjes over God. Het lijkt erop dat hij een mens is, immers ‘er zijn honderden goden (-) en er is één mens, die(-) halsstarrig gilt: / “Ik ben het licht! Ik ben de duisternis!”’ Maar als zo vaak bij Tellegen is er niets zeker, ondanks de wat bijbels aandoende toon. Een paar bladzijden verder wil God denken, maar de reactie van de mensen is niet mals: ‘U moet niet denken! U moet dobbelen!’ Een zeer menselijk wezen, deze opperheer, want in een volgend sprookje wordt hij gevonden: ‘ergens verkleumd in het donker op de grond’. Als hij dan ook nog aarzelend dichterbij komt, raken ze hem zeer voorzichtig aan. Ergens anders overweegt hij woedend te worden, maar de laatste regels van dat gedicht luiden:

Nog hen ik overbodig, denkt hij,
nog ben ik goed...
Zo zit hij handenwrijvend en idioot
op zijn eeuwige troon.

Een god die dichtbij is en aan wie niets menselijks vreemd is, ach wellicht treedt hij hier op als een personificatie, een deel van het onderbewuste, voorzien van een naam. Dat idee is misschien niet zo origineel, maar bij Tellegen krijgt het door die zo eigen toon en vorm toch iets nieuws.

Personificaties treden trouwens vaak op in dit werk, iemand rijdt bijvoorbeeld een kar

Toon Tellegen (^o1941).

een straat in, schept daar vervolgens geluk uit en ‘bedelft jou eronder’, terwijl ergens anders plotseling de vrede over de grond kruipt. Net als in de verhalen voor kinderen, die de auteur schrijft, is eigenlijk alles mogelijk. Vaak lijken eerste regels overigens voor een jong publiek bestemd:

Op de hoek van de straat
of eigenlijk om de hoek van de straat
woont een man die mensen eet -
rauwe mensen, vette mensen

Toch is er verschil, de dood figureert in veel gedichten en maakt ze tot sprookjes voor volwassenen. Voor diezelfde doelgroep is de verhalenbundel Twee oude vrouwtjes bestemd, het proza-debuut van de auteur.

Centraal staat daarin de liefde. Op dat thema zijn drieënveertig variaties volgens een vast schema gecomponeerd. Steeds immers is de roes van die liefde het vertrekpunt, waarna het tot zichzelf komen leidt tot een schijnbaar onvermijdelijk slot. Tellegens grote inventiviteit maakt dat je je geen ogenblik verveelt. Het genoemde schema heeft dan ook niets van een kooi voor de verbeelding, maar werkt juist bevruchtend, zoals de oude sonate-vorm dat in de handen van een originele componist nog steeds doet.

Met behulp van zijn vertrouwde bijna simpele woordgebruik tovert hij de meest herkenbare werkelijkheid in deze bundel om tot een deel van zijn volkomen absurde heelal.

[p. 278]

Dat de liefde niet alleen mooi en tot op zekere hoogte een roes is, en dat ze nogal eens verwordt tot een kluwen van pijn, haat en weerzin is bepaald geen nieuw gegeven. Toch gaan de meeste verhaaltjes hierover. De sterke beelden en de steeds weer onverwachte wendingen maken echter dat je geen ogenblik meer denkt aan het grote cliché dat het uitgangspunt vormt.

Integendeel; alles is weer nieuw in zijn verdorrende schoonheid. Tenslotte, en hoe kan het ook eigenlijk anders binnen zo'n gesloten wereld, kom je enkele bekende figuren tegen uit de eerder genoemde dichtbundel, zoals in het volgende fragment: ‘Niet lang daarna gingen ze op ene ochtend, tamelijk geruisloos, dood. Tot hun verrassing was er wel iets na de dood; een hiernamaals, met een god die onmiddellijk al hun aandacht opeiste. Hij had het koud, hij was ziek, hij voelde zich ongelukkig, hij verloor steeds zijn evenwicht, hij was voortdurend dingen kwijt’.

Wie wil weten hoe het verder gaat en wie niet opziet tegen veel verbeelde angst en pijn, moet deze nieuwe delen van het grote sprookjesboek van Toon Tellegen zeker lezen. Hij zal er geen spijt van hebben.

Kees van 't Hof

toon tellegen, Tijger onder de slakken, Querido, Amsterdam, 1994, 48 p.
toon tellegen, Twee oude vrouwtjes, Querido, Amsterdam, 1994.