Ons Erfdeel. Jaargang 38

De actualiteit van Montaigne

De titel van Cyrille Offermans' nieuwste boek, Sporen van Montaigne, verwijst naar het openingsessay ‘De functie van de scepsis. Het essayisme van Michel de Montaigne’, waarvan de hoofdideeën door de hele bundel lopen en de verscheidene essays bij elkaar houden. Daaruit blijkt tevens de verrassende actualiteit van die 16de-eeuwse auteur, wiens Essais onlangs in de aantrekkelijke vertaling van Frank de Graaff integraal in het Nederlands is uitgegeven. Wie Offermans' eerdere oeuvre kent, beseft met hoeveel zelfherkenning hij dat werk moet hebben gelezen. Zijn eigen stuk erover behelst in nogal wat opzichten weer een soort indirect zelfportret, dat trouwens van boek tot boek opnieuw wordt opgenomen en aangevuld.

[p. 275]

In een voorbericht bij de eerste editie van 1580 stelt Montaigne zijn boek voor als een eerlijke en onbevangen zelfbeschrijving zonder verhulling van zijn gebreken en tekortkomingen. Dit voornemen mag niet worden gelijkgesteld met de intieme autobiografische belijdenissen in Jean-Jacques Rousseau's Confessions van twee eeuwen later. In zijn principiële bescheidenheid is het hoofdzakelijk een poging om via nuchtere filosofische beschouwingen over zijn karakter en opvattingen een persoonlijke ‘houding in de tijd’ te bepalen, die gekenmerkt wordt door twijfel en relativering, en alle vormen van systeemdenken en eigendunk de kop indrukt. Als vorm introduceerde hij daartoe het ‘essay’ als een omzichtige, tastende en improviserende proeve van zelfonderzoek, niet uit op dé Waarheid maar op de oprechtheid van telkens weer aan tijd, plaats en context gebonden betrekkelijke en voorlopige individuele waarheden. Het is deze houding die Offermans' sympathie weg draagt, en die hij indringend beschrijft in haar samenhang met de concrete historische situatie. Montaigne leefde in de complexe, woelige overgangsperiode van de Middeleeuwen naar de moderne tijd, getekend door onverzoenlijke godsdienstoorlogen, de ontdekking en verovering van de Nieuwe Wereld en de niet minder belangrijke herontdekking van de Oudheid, waardoor bijvoorbeeld tussen de Amerikaanse of Indiaanse en de antieke Europese cultuur allerlei treffende confrontaties konden ontstaan. Ten aanzien van de dogmatische religieuze twisten pleitte Montaigne voor ‘vrijzinnige’, humanistische tolerantie en hield hij zich liever buiten het strijdrumoer; in de disputen over de gewelddadige onderwerping en uitroeiing van de inheemse Amerikaanse bevolking en beschaving koos hij principieel de kant van de Indianen

Cyrille Offermans (^o1945) - Foto Roeland Fossen.

en nam daarbij een niet-etnocentrisch standpunt in, waardoor hij later als een voorloper van de culturele antropologie kon worden beschouwd; en de schatkamer van de antieke literatuur exploreerde hij ongedwongen en kritisch als de bronnen voor zijn eigen werk, dat hij aldus in het teken van de culturele traditie plaatste. Het portret dat Offermans van Monring taigne schetst, steunt dan ook wezenlijk op deze drie punten. Overige, verwante trekken ervan vat ik hier in een rijtje samen: afkeer van alle vormen van menselijke zelfverheffing, matelolerlei ze prestatiezucht en vooruitgangsdwang, die ten koste van het dagelijks leven samengaan met disciplinering, controle en geweld; liefde voor de lichamelijkheid van de mens, die zowel tot nederigheid en mededogen stemt als die mens verbindt met de hele natuur; verdediging van de waarde van ‘het hier en het nu’ tegen de dictatuur van de geschiedenis, vooral de dwinge-

[p. 276]

landij van het toekomstperspectief dat het heden berooft van zijn eigen mogelijkheden tot geluk en genot.

Offermans' hele verdere boek bestaat hoofdzakelijk uit het aanwijzen van ‘sporen van Montaigne’ in hedendaagse buitenlandse en Nederlandse literatuur. Het feit dat die verbinding over vier eeuwen heen tot stand kan worden gebracht, bewijst op zichzelf al de waarde van de historische continuïteit in het tegendraadse denken, dat haaks staat op de dwangmatige, in wezen totalitaire en utopische ideologie van de onstuitbare groei en vooruitgang waardoor de wereld sinds Montaigne wordt beheerst. In dit opzicht zijn vooral de twee hoofdstukken van belang (en mij persoonlijk uit het hart gegrepen) waarin Offermans, juist als progressief auteur, afrekent met excessen uit de historische avant-garde, in het bijzonder het Futurisme, en met bepaalde consequenties van het modernisme ‘in zijn zuiverste staat’. Mede op grond van het werk van grote schrijvers als György Konrád, Ismael Kadare en Danilo Kis stelt hij de brallerige, agressieve destructiedrift aan de kaak, waarmee die bewegingen zich rabiaat tegen het verleden, het traditionele en ambachtelijke in leven en kunst hebben gekeerd en een collectief geheugen hebben aangerand: ‘Er is behoefte aan tijd en ruimte, aan diepte en diepgang. Sommige schrijvers herontdekken de kritische mogelijkheden en het belang van het archaïsche en het mythische, de traditie en de geschiedenis, filosofie en politiek, van alles wat meer is dan bonte oppervlakte.’ Deze globale visie spreekt onder andere uit de boeiende essays over het werk van Bert Schierbeek, J. Ritzerfeld, H.C. ten Berge en John Berger, waarin telkens terugkerende thema's worden besproken die in verschillende literaire vormen te maken hebben met een groeiend onbehagen in de moderne civilisatie, de enorme verliezen die worden toegebracht door de tirannieke macht van kapitalisme en industrie, het wereldwijde verdwijnen van de plattelandsbevolking met haar ambachtelijkheid en orale verteltraditie, het verzet tegen de Grote Vergeetmachine en de ermee samenhangende nivelleringsverschijnselen die indruisen tegen de verscheidenheid die het levensprincipe bij uitstek is, enzovoort. Heel persoonlijk komt Offermans daarbij ook uit de hoek in zijn zeer overtuigende hoofdstuk over Rudy Kousbroek, in wiens denk- en gevoelswereld hij een merkwaardige en spijtige contradictie aanwijst. Enerzijds sympathiseert hij met de gelukkige combinatie van schrandere en kritische rationaliteit en emotionele bewogenheid in Kousbroeks werk, en deelt hij bijvoorbeeld ten volle diens standpunten over de noodzaak van culturele continuïteit en overdracht van traditie in het onderwijs, en zijn pleidooien voor meer dierenliefde. Maar anderzijds legt hij de blinde eenzijdigheid bloot van Kousbroeks onwrikbare geloof in de reddende kracht van wetenschap en techniek, terwijl die juist in belangrijke mate verantwoordelijk zijn voor de elders bestreden verschralingsverschijnselen en ander onheil: ‘Wie nog steeds denkt dat er tegen de nadelen van de industriële ontwikkeling (...) maar één en niet meer dan één remedie is: meer techniek, zal door de industriëlen, de technocraten en (de meeste) politici aller landen - wel degelijk de ‘duistere machten’ van deze tijd - op handen worden gedragen, want die zwoeren altijd al bij die ene remedie’.

Paul de Wispelaere

cyrille offermans, Sporen van Montaigne, De Bezige Bij, Amsterdam, 1994, 219 p.