Ons Erfdeel. Jaargang 38

Ons is die sondebokke

In de tijd van de apartheid (1948-1990) stond in Zuid-Afrika de literatuur aan de kant van de oppositie. Veel boeken zijn verboden en schrijvers belandden in de gevangenis of raakten in ballingschap, maar ook de literatuur die nog wel mocht, werd steeds kritischer. Dit geldt zeker ook voor een groot deel van de literatuur in het Afrikaans.

Bij de romans van de schrijvers als André Brink of Alex la Guma heeft hun duidelijke

[p. 272]

houding tegen de apartheid een merkwaardig probleem opgeleverd: zij worden, althans in Nederland, steeds meer achter de bank geschoven als schrijver van tendensliteratuur. Bij Brink zou wel de goede boodschap klinken, maar zo duidelijk dat de lezer Brinks boeken, onder instemming met die boodschap, verveeld dichtslaat. Natuurlijk, de critici bewonderen nog steeds zijn maatschappelijke betrokkenheid, maar is zijn geëngageerde werk eigenlijk nog wel literatuur?

Minder fijngevoelige lezers, voor wie duisterheid niet de eerste literaire maatstaf is, komen hiertegen op. Juist in een tijd van sierlijk literair ballet behoudt Brinks forsere schrijfbeweging zijn overtuigingskracht. Maar toch sleept de ‘goede’ houding tegen de apartheid voor de Afrikaanse literatuur een last met zich mee. De Afrikaanse schrijvers kunnen niet om het onderwerp heen, maar zien zich, naarmate het vaker behandeld is, gesteld voor hogere literaire eisen.

De laatste jaren heeft vooral Etienne van Heerden, geboren in 1954 en lid van een generatie die Brink en de andere ‘zestigers’ opvolgt, deze uitdaging aangenomen. Zijn roman Toorberg uit 1986 is een goed voorbeeld van wat er met het thema van de rassentegenstelling nog altijd gedaan kan worden. Het is in veel talen vertaald, in 1991 in het Nederlands, en kreeg hier veel lof.

Na het onlangs ook in het Nederlands vertaalde Casspirs en campari's, dat in datzelfde 1991 in het Afrikaans verscheen, is Van Heerden in 1993 gekomen met: Die Stoetmeester, een roman die direct met de actualiteit verbonden is. De schrikkeldag 29 februari 1992 is in het boek een belangrijke dag. Het speelt in de overgangstijd, na de afschaffing van de apartheid in het begin van 1990, maar voor de verkiezingen van 1994. Het is de tijd van het geweld, met schietles voor boerinnen en een demonstratie (op die 29ste) die uitloopt op een ‘schrikkelijk’ bloedblad.

Een stoetmeester is de baas van een fokkerij. De stoetmeester uit het boek is ook een ‘setlaar’, iemand van Engelse afkomst, maar getrouwd met een Afrikaander vrouw. Hij is schatrijk geworden door het kweken van floubokke, van de soort caper-timidus, bange geiten dus. (Het Afrikaanse ‘bok’ betekent geit; het is in Zuid-Afrika een oude mop om een Hollander een glaasje bokmelk aan te bieden).

Wat is een floubok? Dit dier heeft als gouden eigenschap dat het flauwvalt bij het minste of geringste schrikje. Hoezo gouden eigenschap? In veel landen ontstaat voor de veeboeren onnodige schade door roofdieren. Eén wilde hond in de kudde geeft grote paniek: alle schapen gaan rennen, het roofdier vreet links en rechts dieren aan, veel meer dan het opkan, met enorme schade als gevolg.

In deze ellende biedt de floubok uitkomst. Telt de kudde één floubok, dan valt die gegarandeerd flauw voor alles wat op een aanvaller lijkt. De kudde rent weg, maar met achterlating van de bok. Die wordt opgegeten, maar bezorgt de andere dieren een vrije aftocht. Daarom is de floubok in grote delen van de wereld veelgevraagd.

Dit bokmotief is in Die Stoetmeester belangrijk. Van Heerden varieert natuurlijk op het bijbelse thema van de offerbok en de zondebok. Schuld speelt in zijn roman een grote rol, ook al via een andere associatie met de bok: de weg naar de duivel, die in het boek: ‘die groot bok’ genoemd wordt.

Het valt ook nog op dat veel personages last hebben van duizeligheid en op de manier doen denken aan menselijke floubokken. Mogelijk zijn ze schuldig doordat zij zich aan grote moeilijkheden onttrekken, zich terugtrekken als het erop aankomt, zoals de floubok pleegt te vluchten in zijn flauwtes.

Een tweede fantastisch gegeven naast de floubok is dat midden in de stad waarvan de stoetmeester raadslid is, olie wordt aangeboord. Olie in Zuid-Afrika, dat is niet niks. Zoals bekend is het land rijk aan delfstoffen: wie een spa in de grond steekt, heeft allicht wat goud of diamant te pakken, en er worden, meen ik, ook wel gasbellen geëxploiteerd. Maar een trauma van de boycottijd was juist het ontbreken van olie, die in het geniep en dus tegen verhoogde prijzen moest worden aangevoerd. Zuid-Afrika heeft zelfs een eigen teelt-oliesurrogaat in produktie genomen.

De oliebron lijkt dus een geschenk uit de hemel waarmee de nieuwe samenwerking van zwart en blank gezegend wordt, maar blijkt al gauw een twistappel op de bruiloft. De bron ligt precies onder een oude begraafplaats van de plaatselijke Xhosa's, die daarom exploitatie

[p. 273]

Etienne van Heerden (^o1954).

van de bron willen tegengaan. De heldenrol van de ontdekker wordt betwist: komt de eer toe aan de blanke firma die naar water aan het boren was, of aan de zwarte taxichauffeur die zijn gloeiende lucifertje in het gat gooide?

De stoetmeester, die als dynamisch gemeentebestuurder de projectontwikkelaars wil binnenhalen, vindt in deze zaak MaNdlovu Thandani tegenover zich. Deze Xhosadame is niet alleen belast met de leiding van de civic (een alternatieve ANC-gemeenteraad in de townships), maar zij gaat ook gebukt onder haar huwelijk met een ‘foute’ man, een collaborerende kunstenaar, een soort hofdichter van de zogenaamde keizer van een apartheidsthuisland. Een brave man eigenlijk, die dichter: iemand die op de apartheidswagen is gesprongen en zo zijn (en MaNdlovu's) kinderen zeer behoorlijke scholing heeft bezorgd.

Het schuldmotief spreekt hier via ouders en kinderen. MaNdlovu is één van de figuren die last hebben van draaierigheid. Overigens blijven de lezers bovendien haar grote witte mannenzakdoek en haar sterke wilskracht bij, en beslist ook haar indrukwekkende huilbuien. Het verwijt dat zij te hard zou zijn, wijst ze welbespraakt van de hand: ‘ek is nie hard nie maar ek is nie sag nie.’

Zoals zij ‘sterk’ en ‘zwak’ tegelijk is, zo komen bij haar ook de moderne ANC-ideeën samen met de traditie.

De bedreigde begraafplaats is maar een voorbeeld van wat bij de oude Xhosacultuur hoort en zij om die reden in haar hart draagt. Bij haar kinderen bepleit ze het belang van ‘die ou gelowe’ maar die luisteren niet erg. Als bij het traditionele ritueel in het bos deskundigheid ontbreekt en de hygiëneregels verwaarloosd worden, kun je je immers heel wat veiliger in het ziekenhuis laten besnijden. De ‘gelowe’ zijn in handen van knoeiers zoals de namaakkeizer van het thuisland. De traditie is verkwanseld; MaNdlova vecht in dit opzicht voor een verloren zaak.

De personages zijn verdeeld in twee kampen: de familie van de blanke ‘Engelse’ Stoetmeester en die van de zwarte MaNdlovu. De spil van het boek, het contactpunt tussen de twee families, is de Afrikaander advocaat Max Wehmeijer, die ook de verteller is. Deze weemoedige vrijgezel werkt af en toe voor de fokker (zijn zwager), maar zijn praktijk richt zich toch vooral op arme zwarten. Zijn werk brengt dus weinig op en wordt in de crisis van het moment ook nog steeds gevaarlijker.

Uitgeproken riskant is zijn optreden voor MaNdlovu, die een vechtersbaas als advocaat wil en daarvoor het best terecht denkt te kunnen bij de ‘boeren.’ Want, meent zij: ‘Hulle weet hoe om te baklei. Al baklei hulle alewig vir die verkeerde dinge.’

Waarschijnlijk is Wehmeijer tenslotte door rechtse blanken vermoord en vertelt hij, als dode verteller, achteraf. De dode verteller was in de Afrikaanse literatuur al eerder vertoond (door Louis Krüger), maar de opzet van Die Stoetmeester is toch wel verrassend. Van Heerden heeft er zichzelf vrij veel speelruimte mee bezorgd, want de geest van een overledene ziet veel en kan dus veel verhalen. Zeker als de betrokkene al bij leven een beetje helderziend was: de advocaat wordt niet Max maar: ‘Siener’ genoemd en meldt zich zelfs aan de telefoon met: ‘Siener Wehmeijer.’

Literaire trucs als deze hebben natuurlijk ook hun bezwaren. Het is dus maar goed dat de schrijver vertelt met de nodige terughouding en zijn vertelvondst niet te veel op de voorgrond plaatst. Het blijft een middel, dat bijdraagt aan de sterke dreiging die het hele verhaal beheerst. Siener en andere zwarte en blanke personages zien allerlei onheilspellende

[p. 274]

tekens. Rampen beginnen inderdaad te gebeuren, maar tegelijk handhaaft de hoop op een goede afloop zich tot en met het slot.

In een milieu van aanslagen, taxi-oorlogen en schietpartijen wordt iedereen kandidaat voor de rol van zondebok. Hierbij speelt het typisch koloniale motief van de ontheemding voor alle groepen een rol. De Engelse ‘Setlaars’ zijn in Zuid-Afrika niet op hun plaats. Hun hart ligt in de groene weiden van Kent, ze houden malle drijfjachten met hoorngeschal in Pickwick-Engelse stijl, in een poging tot imitatie van de Engelse upper ten.

De Afrikaanders zijn de ‘ontwortelde, geisoleerde wit stam’ bij uitstek. Nederland is geen moederland meer, al leest Wehmeijer (naast Engelse literatuur) waarachtig ook Veldeken en Vondel. Het boeren-nationalisme speelt voor hem geen rol. Ook hij cultiveert wel een verleden, maar dat is in plaats van de vaderlandse geschiedenis zijn eigen kindertijd. Hij zwelgt in regressie en overal in huis legt hij lijnen voor zijn speelgoedtreintjes.

Van de zwarten geldt zo mogelijk nog meer dat zij ontheemd zijn in eigen land. Hun traditionele cultuur gaat ten onder; hun cultus van de bodem (‘Dis ons aarde. Ons geliefd land.’) doet aan dertiger-jaren nationalisme denken en overtuigt de jongeren niet. De thuislanden hebben altijd veel bespottelijks gehad. Ze zijn bezig te verdwijnen, maar wat zal er volgen? ‘Daar 's geen tuiste vir ons nie,’ zegt MaNdlovu, en ook: ‘n Plek wat jy kan noem: huis. Só'n plek was ons land nooit vir ons Xhohas nie.’

Maar dit gaat niet alleen op voor de Xhosa's: in het koloniale Zuid-Afrika was niemand zeker van zijn plaats. De dreiging en het zondebok-idee gelden voor iedereen. Ze komen voort uit de geschiedenis en zijn direct verbonden met de politieke situatie; Van Heerden is dan ook beslist een politiek ‘betrokken’ schrijver. Maar doordat zijn personages ook ontheemd staan in hun eigen persoonlijk leven, en inderdaad personages zijn, niet alleen vertegenwoordigers van een maatschappelijke groep, gaat hij als het ware door dat politieke engagement heen. Het blijft volop aanwezig, maar het is lang niet het enige.

De kern is dat Van Heerden de ‘koloniale’ ontheemding zo beschrijft dat hij zijn thema over de grenzen van Zuid-Afrika heentilt. Iedereen is ontheemd. ‘Ben ik hier wel thuis’, wordt dus een vraag van overal en altijd. De Zuidafrikaan Van Heerden schrijft over díe vraag, zonder dat hij de actuele vraag (‘ben ik thuis in Zuid-Afrika?’) loslaat. Met zijn werk staat hij midden in de ontwikkeling in zijn land, maar hij schrijft vanuit, niet uitsluitend over het probleem van Zuid-Afrika. Die Stoetmeester gaat over Zuidafrikaanse mensen en over de mens tegelijk, en is dus geen tendensroman. Ook het originele verhaal en Van Heerdens humor spreken voor zijn schrijverschap.

Van Heerden heeft meer dan eens gepleit voor een geëngageerde literatuur in het Afrikaans die de naam van die taal waarmaakt en een literatuur van het continent Afrika wordt. Misschien is daarom na Toorberg, waar de kleurlingen centraal staan, het licht in Die Stoetmeester op de relatie tussen blank en zwart gevallen. MaNdlovu en haar dochter Ayanda, die dankzij haar vaders bokkesprongen arts is geworden, zijn volwaardige personages, zoals de ‘bruinmense’ in Toorberg dat ook al waren.

Of Van Heerdens boeken daarmee ook in door hem nagestreefde zin ‘Afrikaanse literatuur’ zijn geworden, staat vooral aan Afrika ter beoordeling. Maar in en buiten Afrika gaat het er uiteindelijk om, dat zijn werk inderdaad ‘koloniaal’ en ‘geëngageerd’ genoemd kan worden maar toch in de eerste plaats ‘literatuur’ is.

Eep Francken

etienne van heerden, Die Stoetmeester, Tafelberg, Waalstraat 28, Kaapstad 8001, 1993, 325 p.
etienne van heerden, De stoetmeester, Meulenhoff, Amsterdam, 1995, 360 p.