Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 244]

Literaire prijzen, wat moeten we ermee?

Sarah Verroen
werd geboren in 1957 in Den Haag Is eindredacteur en programmamaakster bij Radio 5 van VPRO. Publiceerde artikelen in ‘de Volkskrant’ ‘De Groene Amsterdammer’ en ‘Bzzlletin’. Recent verscheen haar eerste hoek ‘Het Sexcomplex’ (1994).
Adres: Ligusterstraat 1, NL-2563 VA Den Haag

Bijna alle invloedrijke schrijvers worden vroeg of laat bekroond met een literaire prijs. Op het moment dat er in brede kring waardering bestaat voor het werk van een bepaalde auteur, volgt er vrijwel automatisch de toekenning van een literaire prijs, waarna er in de regel nog verschillende andere zullen volgen. Beroepsjury's nemen de taak op zich schrijvers te selecteren die opgenomen worden in de kring van erkende literaire talenten.

Juryleden waken ervoor hun al te persoonlijke voorkeuren een doorslaggevende rol te laten spelen in een beoordeling. Men steunt bij voorkeur nominaties, waarover onder critici een zekere consensus bestaat. Een literaire prijs betekent immers een officiële erkenning van het inmiddels bewezen talent van de desbetreffende auteur.

Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat een dergelijke benadering weinig ruimte laat voor experimenten, eigenzinnige keuzes of omstreden bekroningen. Traditionele literaire prijzen zijn een geïnstitutionaliseerd eerbetoon aan schrijvers van wie aangenomen wordt dat zij over de mogelijkheden beschikken om een substantiële bijdrage aan de literatuur te leveren.

Er zijn een heleboel schrijvers die nooit een literaire prijs krijgen. Er bestaat geen overeenstemming over de kwaliteit van hun werk, de meningen zijn tegenstrijdig of in het ongelukkigste geval ongunstig, en de auteur lijkt gedoemd zich levenslang in de periferie op te moeten houden. Maar zijn alle auteurs die van prijzen verstoken blijven van mindere kwaliteit? Leverden gelauwerde schrijvers dan per definitie superieure prestaties?

In Nederland werd in 1881, na lange discussies over de noodzaak ervan, de eerste literaire prijs (de D.A. Thiemeprijs) ingesteld. Ruim honderd jaar later beschikken wij over 16 gemeentelijke literaire prijzen, er zijn zo'n 40 particuliere prijzen en daarnaast worden er nog 6 officiële prijzen toegekend door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, waarvan de belangrijkste de

[p. 245]

PC Hooftprijs; in 1947 voor het eerst (postuum) toegekend aan Arthur van Schendel.

Bijna alle belangrijke schrijvers kregen ooit de PC Hooftprijs, al blijken niet alle winnaars achteraf gezien baanbrekend werk verricht te hebben. Opmerkelijk is de lijst van bekroonde essayisten die uitblinkt in ondoorzichtigheid. Naast schrijvers als Victor van Vriesland, Pieter Geyl, Abel Herzberg, Rudy Kousbroek en Gerrit Komrij zag de jury ook aanleiding in het toekennen van Nederlands belangrijkste literaire prijs aan nauwelijks tot de verbeelding sprekende auteurs als E.J. Dijksterhuis, A.M. Hammacher, F.G.L. van der Meer en Cornelis Verhoeven.

Je kunt je afvragen hoe dergelijke besluiten tot stand komen. Worden bepaalde schrijvers stelselmatig overschat of stellen sommigen hun literaire belangen zeker door vriendschappelijke betrekkingen aan te knopen met juryleden? In hoeverre bestaat er in het literaire circuit zoiets als vriendjespolitiek? Volgens Anton Korteweg, die ooit in Vrij Nederland toegaf dat hij zich geruchten over vriendjespolitiek goed kon voorstellen, is het ‘heel moeilijk dat soort elementen uit te sluiten. Zo werkt dat nu eenmaal. Het is bijvoorbeeld bekend dat Victor van Vriesland tijdens de oorlog was ondergedoken op het kasteel van mevrouw Amoene van Haersolthe. Van Vriesland zat in de jury van de PC Hooftprijs van 1947 en die prijs ging dit jaar dus naar Amoene van Haersolthe, een betrekkelijk onbekende Overijsselse schrijfster.’

Voor een auteur is het lonend om over de juiste kennissenkring te beschikken. Regelmatige contacten met critici (lees: juryleden) bieden de ruimte om literaire opvattingen toe te lichten, discussies te voeren over het eigen werk en persoonlijke vriendschappen te cultiveren. Briljante schrijvers worden in de meeste gevallen automatisch tijdens hun leven bekroond, ook al onderhouden ze geen enkele relatie met zittende juryleden, maar iets minder belangwekkende auteurs doen er verstandig aan hun sociale contacten met beleid te onderhouden.

De Nederlandse literaire wereld is overzichtelijk en regelmatig bezoek aan de juiste hoofdstedelijke café's wordt niet zelden beloond met een iets vriendelijker getoonzette recensie. Ook de criticus is geneigd aantoonbare geestverwanten in intellectueel opzicht iets serieuzer te nemen dan onbekende schrijvers buiten zijn directe gezichtsveld. Goede recensies leiden nogal eens tot literaire prijzen, niet in de laatste plaats, omdat beroepsjury's in de meeste gevallen bestaan uit critici, die dezelfde recensies optekenden.

Al jarenlang wordt de literaire kritiek in Nederland beheerst door wetenschappers. Ook schrijvers zijn in vergelijking met vroeger veel vaker academisch opgeleid en sommigen lijken zelfs vanzelfsprekend aan te nemen dat het schrijverschap inherent is aan het vak van literatuurwetenschapper.

[p. 246]

Neerlandici schrijven romans die worden gerecenseerd door Neerlandici en vervolgens worden beoordeeld door beroepsjury's die bestaan uit Neerlandici. Het is niet zo dat boeken van niet-academische schrijvers stelselmatig worden genegeerd of negatief besproken, maar wel lijkt het literaire werk van Neerlandici vanzelfsprekender geapprecieerd te worden, wat eerder leidt tot bekroningen van officiële zijde.

Schrijvers die zelden of nooit een literaire prijs hebben gekregen - Heere Heeresma, Mensje van Keulen, Maarten Biesheuvel, Renate Rubinstein, Ethel Portnoy of Simon Vinkenoog - hadden en hebben weinig op met het academisch gerichte proza. Stuk voor stuk zijn het populaire schrijvers, maar echte waardering van officiële zijde is stelselmatig uitgebleven. Het veelgehoorde idee dat je als Nederlandse auteur wel abominabel moet schrijven om nooit voor een literaire prijs in aanmerking te komen, behoort dan ook tot een van de hardnekkige mythes die aan het literaire bedrijf vastkleven. Niet elke schrijver wordt vroeg of laat bekroond. Niet elke schrijver wordt serieus genomen door invloedrijke critici, wat de voorwaarde is voor werkelijke literaire erkenning. Hoe uitgesprokener de schrijver in zijn opvattingen, hoe langer het duurt voordat de critici het eens zijn over de kwaliteit van zijn werk.

Het is aanbevelenswaardig voor een schrijver om zo veelzijdig mogelijk te opereren. Noch Heeresma, Van Keulen, Biesheuvel of Vinkenoog schrijven recensies in kranten of maken deel uit van beroepsjury's. Ze houden zich bezig met hun eigen werk zonder zich te bemoeien met het literaire bedrijf. Hun geschriften worden gewaardeerd door de critici, maar tegelijkertijd lijkt er een ongeschreven wet te bestaan dat deze auteurs niet (meer) in aanmerking komen voor officiële bekroningen.

Tegelijkertijd zijn er uiteenlopende obscure auteurs die wel regelmatig literaire prijzen hebben gekregen. Onbekende grootheden als Gery Helderenberg, René Verbeeck, Walter Haesaert en Jos de Haes bleken populair genoeg onder juryleden om gezamenlijk 33 prijzen te vergaren. Misschien bestaat er een verband tussen dit curieuze verschijnsel en het feit dat sommige juryleden de neiging vertonen om in alle jury's tegelijk te zitten. Natuurlijk maakt iedere jury weleens onbegrijpelijke keuzes, maar drieëndertig achter elkaar lijkt teveel om nog op puur toeval te berusten.

Van sommige letterkundigen is bekend dat ze met grote regelmaat in jury's zitten die een gezaghebbende prijs te verdelen hebben. Gerrit Borgers, Anton Korteweg, Bernlef, Tom van Deel, Pierre Dubois en Ed. Hoornik hebben in de loop der tijd tientallen, zo niet honderden prijzen toegekend. Het ligt voor de hand dat juryleden die in verschillende commissies zitten op die manier in staat zijn persoonlijke voorkeuren in de prijzen tot uitdrukking te brengen. Krijgt de auteur van je voorkeur immers de ene prijs niet, dan komt hij nog altijd in aanmerking voor de volgende. Er worden steeds nieuwe

[p. 247]

prijzen ingesteld, omdat goedwillende betrokkenen altijd weer menen een zuiverder selectie te kunnen maken dan de zittende jury's. Men heeft het prijzenswaardige voornemen zoveel mogelijk open te staan voor uiteenlopende vormen van literatuur, maar op de één of andere manier komen toch altijd weer dezelfde namen bovendrijven.

Er heerst onder Nederlandse critici een opvallende overeenstemming in opvattingen over bepaalde boeken of schrijvers die in aanmerking komen voor een prijs. En als een groepje tegendraadse schrijvers zelf een prijs instelt om tegenwicht te bieden aan de bestaande consensus, blijkt men na een enthousiast begin op onverwachte problemen te stuiten. Zo verklaarde Mensje van Keulen dat zij de door haarzelf opgerichte Fonteinprijs gedwongen was af te schaffen, omdat de kwaliteit van de inzendingen zo laag was, dat het de jury onmogelijk was een keuze te maken.

Andere initiatieven, zoals de Anna Bijnsprijs, opgericht door drie vrouwen die hoopten de vrouwelijke stem in de literatuur te stimuleren, bleken weinig zoden aan de dijk te zetten, omdat de prijs nooit enig gezag kreeg. Het bleef een particulier initiatief, waarbij een vrouwelijke auteur jaarlijks in het zonnetje werd gezet, maar hielp de laureaten niet aan enige vorm van werkelijke literaire erkenning.

Een literaire prijs oprichten is vragen om moeilijkheden. Het heeft iets badinerends om een stapeltje goede boeken met elkaar te vergelijken om vervolgens de meest indrukwekkende uit te kiezen. Menno ter Braak constateerde in deel vijf van zijn Verzameld werk: ‘Alle bekroning van literatoren heeft (...) noodzakelijkerwijze, zou ik haast zeggen, iets belachelijks. Het is alsof men de schrijver een brevet van bekwaamheid wil uitreiken, dat hij nooit heeft verlangd; door de toekenning van de prijs trekt men hem als het ware in het objectieve, dat hem vreemd behoort te zijn. (...) Ik heb er al eens op gewezen, dat ook de kritiek op literaire voortbrengels altijd in laatste instantie subjectief zal zijn; hoeveel objectieve argumenten men ook aan moge kunnen voeren voor de waarde van dit of dat boek, altijd geeft de doorslag een persoonlijke ontmoeting tussen de lezer en de schrijver. Als de criticus dan ‘prijzen uitdeelt’ geschiedt dat niet met de bedoeling een wetenschappelijk feit vast te leggen, maar eenvoudig, omdat de historie van zijn ontmoeting met een boek voor anderen een aanleiding kan zijn hun eigen ontmoetingen te verifiëren.’

De beroepsjury van de AKO-prijs zag er geen bezwaar in om de uiteindelijke keuze te laten maken door een publieksjury op de televisie. De jury nomineerde zes boeken die naar haar oordeel het beste vertegenwoordigde uit het literaire aanbod van het afgelopen jaar, en liet een groep lezers de uiteindelijke keuze maken. Wat er vervolgens in de praktijk gebeurde was even gênant als voorspelbaar. De publieksjury, zo bleek uit de televisieuitzending, bestond uit leden die elkaar overtroffen in banale uitspraken en kortzichtige opvattingen.

[p. 248]

Zo liet een lid van de jury weten dat Quarantaine, de roman waarin Durlacher zijn oorlogservaringen verwerkte, hem ‘niet zo raakte,,. Opgehouden bordjes met cijfers, toegekend aan de genomineerde boeken, bepaalden de uitslag aan het eind van de uitzending en de aanwezige schrijvers werden belerend toegesproken door lezers die aantoonbaar van toeten noch blazen wisten. Een beschamende vertoning, zo constateerden uitgevers, literaire journalisten en schrijvers achteraf, maar de oprechte verbijstering waarmee gereageerd werd op de televisieshow, doet ietwat onwerkelijk aan. Er bestond nauwelijks aanleiding om iets smaakvollers te verwachten. Een jury die de uiteindelijke bepaling van de toekenning van een literaire prijs overlaat aan een willekeurige groep lezers, geselecteerd door het AKO-bestuur, en de organisatie daarvan uit handen geeft aan de redaktie van Sonja Barend, neemt een weloverwogen risico en een schrijver die vijfduizend gulden incasseert in ruil voor zijn aanwezigheid in een televisieshow, kan zich achteraf lastig beklagen over het niveau van de uitzending. Laat staan aanmerking maken over het feit dat hij of zij in beeld is verschenen.

Op zichzelf is er niets tegen de toekenning van literaire prijzen door publiekjury's. Het kan een bijdrage zijn die verfrissend werkt, omdat de lezer ongehinderd door enige persoonlijke betrokkenheid, een keuze kan maken voor boeken die hem boeiend en belangwekkend voorkomen. Tegelijkertijd zullen prijzen, toegekend door leken, nooit enig gezag veroveren.

De lezer immers maakt geen afweging, waarin hij het standpunt van deskundigen betrekt. Er hoeft geen brede basis te zijn voor de uiteindelijke keuze en de prijs wordt toegekend uit een persoonlijk gevoel van bewondering.

Het was Jaap Goedegebuure die in HP/De Tijd een pleidooi hield voor het ‘literaire parlement’ als overkoepelend orgaan. ‘Een literair parlement, dat is de instantie die ik het jureren en bekronen zou willen opdragen, of liever nog een literaire Raad van State, waarvan de zetels worden bezet door kenners en liefhebbers die niet al te actief zijn betrokken in de literatuurpolitiek van alledag. Critici zouden er zeker geen plaats in kunnen krijgen, betrokken als ze zijn in het hak-, ploeg- en maaiwerk. Echte politici, die nu steevast in de rol van juryvoorzitter worden gecast, al evenmin. Schrijvers hebben wel wat beters te doen dan zich te buigen over de produkten van de concurrentie, en die enkele schrijvers die het jureren een aangename bezigheid vindt, deugt eigenlijk niet. Voor één restcategorie, waaruit de leden van de AKO-jury vaak worden gerecruteerd, maak ik graag een uitzondering. Het zijn de gepensioneerde of nog net niet gepensioneerde hoogleraren in letterkunde en literatuurwetenschap die bij uitstek geschikt zijn voor afgewogen en afstandelijk kiezen. Bedaagde heren en mevrouwen voor wie het allemaal niet meer zo nodig hoeft, maar die plichtsgetrouw zijn opgevoed om een potje van de selectie te maken, en nog nieuwsgierig genoeg naar de opinie van anderen om er hun eigen mening aan te scherpen.’

[p. 249]

Op zichzelf heeft Goedegebuure natuurlijk gelijk als hij stelt dat de ‘bedaagde heren en mevrouwen’ die onafhankelijk opereren in staat geacht mogen worden tot een ‘afgewogen en afstandelijk’ oordeel, maar tegelijkertijd roept Goedegebuures ideale jury een beeld op van tomeloze saaiheid. Het spook van de vriendjespolitiek lijkt weliswaar getemd, ongetwijfeld zal een dergelijke jury integere en acceptabele keuzes maken, maar veel oorspronkelijks valt er van een ‘literaire Raad van State’ niet te verwachten. Voor monumentale prijzen als de PC Hooftprijs, de Constantijn Huygensprijs of de driejaarlijkse prijs van de Nederlandse letteren is dat ook niet nodig, het ligt voor de hand dat dergelijke bekroningen een breder draagvlak vereisen, maar juist de particuliere prijzen bieden de mogelijkheid om eigenzinnige of tegendraadse boeken te bekronen. De jury van particuliere prijzen zou bij voorkeur moeten bestaan uit leden van wie je kunt verwachten dat ze tegengestelde opvattingen ventileren. Naast de bedaagde literatuurwetenschapper zou zowel de enthousiaste lezer, de dwarse debutant, de ervaren criticus als de polemische columnist de keuze kunnen bepalen: inderdaad een soort ‘literaire tweede kamer’, die bestaat uit geselecteerde volksvertegenwoordigers.

Of de nominaties anders of democratischer zouden uitvallen is vooralsnog onbekend, het enige wat vaststaat is dat de juryvergaderingen aanzienlijk langer zouden duren, maar een particuliere prijs die immers nauwelijks literair gezag heeft en geen afspiegeling hoeft te zijn van het ‘officiële’ prijsbeleid zou allicht iets meer kunnen vertegenwoordigen dan de opinie van een handjevol critici of die van een televisiestudio met pretentieuze lezers.