Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 146]

Publikaties

De politiek voorbij

Uit opiniepeilingen blijkt dat een groot deel van de bevolking nog vertrouwen heeft in een democratische instellingen. Bij elke verkiezingsuitslag lijkt het aantal stemmen voor extreem rechts en het aantal proteststemmen nog te stijgen. Er is dus duidelijk iets aan de hand met onze democratie. Sinds de verkiezingen van 24 november 1991 heeft men het in dit verband vaak over de kloof tussen burger en politiek, en men wijst hierbij met een beschuldigende vinger naar de politici: zij zouden het verkeerd doen. In zijn jongste boek De politiek voorbij corrigeert de Leuvense hoogleraar Luc Huyse dit beeld. Er gaapt inderdaad een kloof tussen burgers en politici, maar dat heeft vooral te maken met veranderingen bij de bevolking zelf en van de maatschappij in het algemeen.

In een eerste deel schetst Huyse die maatschappelijke ontwikkelingen. Het gaat dan vooral om de individualisering, die ervoor zorgt dat de vroegere overzichtelijkheid van onze maatschappij is verdwenen. Elk individu bepaalt nu zelf zijn/haar levensstijl of althans: het individu laat zich niet langer door kerk, partij of vakbond voorschrijven hoe men zijn leven moet organiseren. Een tweede belangrijke factor is de democratisering van onze maatschappij. Er worden nu minder bevelen gegeven en er wordt meer onderhandeld. De politiek heeft het moeilijk met beide ontwikkelingen. De administratie werkt nu eenmaal met ruime categorieën en kan moeilijk aandacht besteden aan elk individueel geval. De overheid werkt ook nog altijd met het bevel als beheersmechanisme, wat door de mondige burgers niet langer wordt gepikt.

De overheid heeft hierdoor veel weg van een bedrijf in moeilijkheden, stelt Huyse. Er wordt steeds meer van de overheid gevraagd: denk maar aan nieuwe beleidsterreinen als leefmilieu en emancipatie. Maar de overheid kan nauwelijks aan die nieuwe verlangens tegemoet komen, omdat men nog altijd werkt met een verouderd administratief apparaat. Hierdoor wordt de legitimiteit van het politieke bedrijf nog verder aangetast en komen we uiteindelijk in een neerwaartse spiraal terecht. Dat is de contradictie van de huidige, gemoderniseerde samenleving: door de hand over hand toenemende complexiteit is er meer behoefte aan een sturend mechanisme, maar de bevolking lijkt minder geneigd zo'n autoriteit te aanvaarden.

Er zijn nog twee andere maatschappelijke processen aan de gang waardoor de politiek aan macht inboet. Er is ten eerste de internationalisering: steeds meer bevoegdheden verdwijnen naar supranationale instellingen. De mondialisering van de economie zorgt er bovendien voor dat elk land afzonderlijk nauwelijks nog een economisch beleid kan ontwikkelen. Een tweede belangrijk proces is dat de beroepspolitici macht moeten afstaan aan het bedrijfsleven, de magistratuur, de pers en dergelijke. De tijd dat de politici de regels konden dicteren, is voorbij. Bedrijfsleiders en magistraten gedragen zich nu als autonome entiteiten, die op basis van gelijkheid willen onderhandelen met politici. Huyse pleit daarom voor een verruiming van het begrip ‘politiek’: dat hoort volgens hem niet alleen te slaan op de activiteit van ministers en kamerleden, maar ook op de beslissingen van werkgevers, journalisten, rechters en professoren.

Als we Huyse mogen geloven, zien de toekomstperspectieven voor de democratie er maar somber uit. Toch probeert hij in het laatste deel van zijn boek enkele uitwegen te schetsen. Om te beginnen is volgens Huyse een versterking van het maatschappelijk middenveld noodzakelijk: de organisaties die zich tussen het individu en de overheid bevinden, moeten nieuwe kansen krijgen. Huyse keert zich hier uitdrukkelijk tegen het neoliberale discours dat de macht van de belangengroepen wil inperken: als de samenleving louter uit individuen bestaat, die niet verbonden zijn door de draden van het sociale weefsel, ligt de weg open voor een absolute dictatuur. Luc Huyse volgt hier de voetsporen van Alexis de Tocqueville, die al in de negentiende eeuw het belang van het verenigingsleven voor een vitale democratie benadrukte. Maar Huyse geeft wel toe dat de bestaande belangengroepen,

[p. 147]

zoals ziekenfondsen en vakbonden, hun taak niet meer naar behoren vervullen: ze hebben zich te zeer vereenzelvigd met de macht en vertolken daardoor niet meer wat er bij de bevolking leeft. Huyse pleit dan ook voor een herbevolking van het maatschappelijk middenveld en hij verwacht hierbij veel van de zogenaamde ‘nieuwe sociale mileubewegingen’, zoals de vrouwenbeweging of de milieubeweging.

Een tweede belangrijke aanbeveling volgt uit zijn verruiming van het begrip ‘politiek’: als ook het bedrijfsleven, de magistratuur en de pers op hun manier politiek bedrijven, wordt het tijd dat hun activiteiten op een meer politieke manier getoetst worden. Economie, justitie en journalistiek moeten dus gedemocratiseerd worden: zij moeten openstaan voor kritiek en binnen deze terreinen moet een ‘cultuur van tegenspraak’ kunnen ontstaan. We moeten, kortom, de democratie opnieuw uitvinden, en Luc Huyse pleit daarom voor een nieuw burgerschapsideaal, net zoals zijn VUB - collega Mark Elchardus dat doet. Mensen moeten zich opnieuw betrokken voelen bij het politieke gebeuren en er ook moeite voor willen doen. Als de bevolking niet meer gelooft in de democratie zullen onze democratische verworvenheden niet lang standhouden.

De politiek voorbij is dus duidelijk een alarmerend boek: volgens Huyse zijn de politieke verschuivingen die we nu meemaken geen alleenstaande incidentjes maar symptomen van een systematische en geruisloze ondergraving van het politieke systeem zoals we dat nu kennen. De grote verdienste van het boek is, dat het een aantal sociologische begrippen over de evolutie van de (post-)moderne samenleving koppelt aan het dagelijks functioneren van het politiek systeem. Door deze combinatie maakt het boek duidelijk dat de democratie geen overlevingskansen heeft als het politieke bedrijf zich niet langer aanpast aan de fundamentele maatschappelijke veranderingen die onze samenleving door elkaar hebben geschud in de decennia na de Tweede Wereldoorlog. Huyse doet dat in zijn bekende stijl, die hier en daar wel tot herhalingen leidt. In zijn voorwoord geeft Huyse zelf toe dat het boek eerder toekomstverkenning is dan een gedegen studie. Af en toe blijft de lezer dan ook wat in het ongewisse en zou je een wat grondiger analyse verlangen.

Ik heb het ook nogal moeilijk met het voluntaristische karakter van de oplossingen die Luc Huyse naar voren schuift. Uiteraard is de democratisering van de journalistiek en het bedrijfsleven een lovenswaardig en noodzakelijk streven. Maar tenslotte zijn ondernemingen - en daar behoren ook de uitgevers en de commerciële media bij! - op de eerste plaats gericht op winst. De ‘cultuur van tegenspraak’ waarvoor Huyse pleit, zal dus enkel een kans krijgen zolang zij niet botst met dat systeemimperatief.

Voorlopig blijft hier dan ook een fundamenteel onderscheid bestaan: voor het politieke bedrijf sensu stricto is de ultieme bestaansreden de legitimatie bij de publieke opinie; voor het bedrijfsleven en de journalistiek ligt die bij het economische rendement. Ook de herbevolking van het maatschappelijk middenveld wordt niet zo'n gemakkelijke opdracht. De nieuwe sociale bewegingen worden eveneens geconfronteerd met de gevolgen van de individualisering, waardoor ze het moeilijker hebben hun achterban tot langdurig engagement te bewegen. Bovendien merken ze dat het middenveld nog altijd bezet wordt door de oude belangengroepen, die niet zomaar goedschiks hun machtspositie zullen prijsgeven.

De oplossingen liggen dus niet voor het oprapen, en dat maakt de maatschappelijke betekenis van De politiek voorbij des te groter: het wordt tijd dat de bevolking (en ook de politici!) beseft dat we er niet komen met wat getimmer in de coulissen van het politieke bedrijf.

Marc Hooghe

luc huyse, De politiek voorbij. Een blik op de jaren negentig. Kritak, Leuven, 1994, 180 p.