Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 128]

50 jaar geleden verdween Henri van Straten

Op 7 september 1944 verdwijnt de Antwerpse graficus-schilder Henri van Straten bij de bevrijding van Merksem. Ook vijftig jaar later blijft dit een onopgeloste zaak. Bijna even raadselachtig als dit spoorloos verdwijnen, blijven nog vele aspecten van zijn indrukwekkend oeuvre bij een breed publiek onbekend. Naar aanleiding van de honderdste verjaardag van zijn geboorte in 1992 verscheen, behorende bij een overzichtstentoonstelling in het Elzenveld te Antwerpen een gedetailleerde oeuvrecatalogus door Ludo Raskin. Meer dan 1.200 werken (o.a. 117 houtsneden, 251 litho's, 452 tekeningen, 63 boekillustraties, 67 schilderijen, 10 suites en blokboeken) werden geïnventariseerd en beschreven. In de hiernavolgende bijdrage worden de sfeer en de omstandigheden geschetst waarin dit indrukwekkende oeuvre haar wortels vindt.

Henri van Straten (o1892) vlucht na de val van Antwerpen in 1914 als pas afgestudeerde academiestudent-soldaat naar Nederland waar hij tot 1918 verblijft wat, achteraf gezien zeer belangrijk geweest is voor zijn artistieke ontwikkeling. Dat hij toen al met het vooroorlogse Duitse expressionisme kennis maakte, is duidelijk te merken in de rauwe expressionistische vormgeving van zijn eerste suite houtsneden ‘L'après-midi d'un faune’ uit 1918, nog gesneden in Nederland voordat hij zich in 1919 bij de Antwerpse groep Lumière aansluit. Roger Avermaete heeft ondertussen deze expressionistische suite tegen de prijs van 8 BEF ontdekt in een Antwerpse etalage, waarna een recensie volgt in de tijdschriften Lumière en Ça Ira. In deze na-oorlogse periode bloeit Henri van Straten open. Zijn actief lidmaatschap van de groep Lumière leidt ertoe dat hij tot huisillustrator van het tijdschrift wordt gepromoveerd. Tegelijkertijd neemt hij systematisch deel aan de vele groeptentoonstellingen die Lumière in binnen- en buitenland organiseert en leert hij veel buitenlandse kunstenaars persoonlijk of via hun werk kennen.

Voor de creatieve kunstenaar is dit een vruchtbare periode waarin hij, na een kortstondig zoeken, in zijn houtgravures tot zijn zo persoonlijke stijl komt. Na een rauwe expressionistische periode (1919-1922) lonkt hij overduidelijk naar de gematigde Duitsers Hans Orlowski en Max Pechstein die hij via de Lumière-activiteiten leert kennen; de kennismaking

Henri van Straten, ‘Negro-canaille’, 1926, houtsnede, 33,5 × 24,5 cm.

met het werk van Frans Masereel zal voor hem een belangrijke ontdekking zijn. Hieruit zal vanaf 1925 een eigen stijl groeien die Henri van Straten tot één van de belangrijke expressionistische xylografen van zijn tijd zal maken. Losse houtsneden, blokboeken en suites, en talrijke boekillustraties zien in de periode 1920-1930 het licht en getuigen van een spirituele geest die in nauwe betrokkenheid met het maatschappelijke leven van de metropool, de zelfkant van de samenleving in witzwart weet samen te voegen tot hoogtepunten van artistieke schepping.

Henri van Straten geeft een treffend plastisch beeld van de ongeremde levensdrift die na de Eerste Wereldoorlog vooral in de grote steden hoogtij viert. De schandaalverwekkende roman La Garçonne (1922) van de Franse auteur Victor Margueritte (150.000 ex. in drie maanden) wordt verfilmd en geeft in België aanleiding tot censuur, wat echter niet kan voorkomen dat mede hierdoor een maatschappelijk beeld van de vrijgevochten vrouw als symbool van een nieuwe tijd wordt gecreëerd. Henri van Straten heeft deze tijdsgeest en deze beruchte roman in 1924 treffend weergegeven in de houtsneden ‘La Garçonne’, de ‘Bokser’, de ‘Negerdanser’ en de ‘Spaanse danseres’. De typerende langgerekte meisjesfiguren met het modische charleston-kapsel staan nu nog model voor de wilde jaren twintig waarin de tango

[p. 129]

en de fox-trot hun toen erg betwiste maar onstuitbare opgang maakten. Sterk in de ban van de Franse schilder Le Fauconnier, die in Nederland hoog in aanzien staat, schildert hij na enkele kubistische landschappen (1919-1920) vooral expressionistische sensuele naakten in donkere en vooral bruin-rode kleuren. Hij gaat zelfs zo in het schilderen op dat hij medevennoot wordt in de nieuwe kunstgalerij La Boussole op de Antwerpse Meir, een avontuur dat in het crisisjaar 1930 op een fiasco uitloopt.

De groep Lumière presenteert buiten het tijdschrift, de tentoonstellingen, de lezingen en voordrachten onder andere ook poppenkastvoorstellingen. Het ligt in de bedoeling een vernieuwing in deze vorm van toneelspeelkunst op gang te brengen. De Lumièreleden schrijven nieuwe stukken en Henri van Straten is het meest bedrijvige lid in het ontwerpen van marionetten en decorbouw. Andere aspecten van het theaterleven prikkelen eveneens zijn belangstelling. De Amerikaanse danseres Isadora Duncan heeft ook hem in de ban. Na het dramatisch overlijden van ‘Isadorable’ in 1927 zet de Antwerpse Lea Daan haar ongebonden en spontane dansstijl voort. Henri van Straten ontwerpt voor haar de sobere kostumering voor haar eerste succesvolle balletcreaties te Antwerpen in 1929 en 1930, en de affiche en het briefhoofd van de nog steeds actieve balletschool (1929), die o.a. Alicia Borghten en Jeanne Brabants zal vormen. Theater, ballet, variété, film, Henri van Straten geniet met volle teugen van het bruisende uitgaansleven, dat in de metropool hoogtij viert. De zwarte danseres Josephine Baker maakt in 1925 furore in de Antwerpse Hypodrôme. Tussen haar enthousiaste bewonderaars zit eveneens Henri van Straten die haar in 1926 in een houtsnede grandioos als ‘Negro-canaille’ neerzet. Vooral cabaret en spektakel inpireren Henri van Straten in de periode 1924-1929 zowel voor zijn houtsneden als schilderijen. In 1932 verhuist hij echter van de levendige grote stad naar het eenzame Heide-Kalmthout. Hij noemt zijn bescheiden bungalow met atelierruimte ‘de Geuzenback’, er verwijzend naar de plaatselijke legerplaats van Willem van Oranje in de zestiende eeuw. Deze naamkeuze is voor hem eveneens een symbolische geloofsbelijdenis, iets als de geuzenlijfspreuk ‘jusqu’ à porter la besace’ die hij meermaals in zijn wapenschild verwerkt. Het is alsof in deze definitieve keuze tussen de stad en het platteland zich voor hem een nieuwe wereld opent.

De kunstenaar is dan een gelukkige veertiger die met zijn gezin in alle opzichten natuurverbonden leeft. Dit bohemienleven in zijn afgelegen Geuzenback is de ideale omgeving om samen met enkele buren-vrienden uit Antwerpen, die er zich definitief gevestigd hebben ook een voor die tijd onconventioneel leven te leiden. In deze progressieve kringen is dit op de natuurgerichte leven overgewaaid vanuit Scandinavië en Duitsland. De dichter Geert Pijnenburg, één van de buren van Van Straten, is een militant voorstander van deze vrije levenswijze en propageert bovendien het feminisme voor die tijd in al zijn extremen. Henri van Straten tekent in dit natuurlijke decor enorm veel; hij vertoeft ook vele uren aan de pier te Zandvliet waar hij in de vrijmoedige strandliggers inspiratie vindt. In 1937 gaat Henri van Straten in op suggesties van vrienden op zijn virtuoze tekenstijl in de lithografische techniek uit te testen. Hij gebruikt geen traditionele litho-stenen maar wel geprepareerde zinken platen. Hij kiest dit procédé niet alleen omdat de lichte zinken platen ook de mogelijkheid bieden in de open lucht te werken, maar vooral omdat hierdoor de technische investering tot een minimum beperkt wordt. Datzelfde jaar stelt hij zich kandidaat voor de opvolging van zijn leermeester Edward Pellens in het Nationaal Hoger Instituut, atelier houtgravure. Een schenking van ca. 400 werktekeningen aan het Antwerps Prentenkabinet, een overzichtelijk geheel van zijn voorbereidende studies houtsneden (1918-1938), zal hieraan niet vreemd geweest zijn. Iedereen die bij deze opvolging betrokken is, vindt Van Straten, blijkens de vele steunbetuigingen, de ideale aanvulling van het professorencorps. Ondanks alles wordt de Franstalige Brusselaar Maurice Brocas, familielid van minister Paul Janson, in zijn plaats benoemd.

Henri van Straten is nu 46, artistiek een gerijpte persoonlijkheid, volop bezig met de vernieuwing van de lithografie, maar hij is nu zonder inkomen. Betaalt hij nu de tol voor zijn voortdurende streven naar onafhankelijkheid in een schijnbaar materiële onbezorgde levenshouding? Frank van de Wijngaert omschrijft dit als volgt: ‘Onder onze xylografische ‘vijf’ was hij een vooraanstaande figuur, doch zijn volslagen gebrek aan praktische zin en hartgrondige

[p. 130]

Henri van Straten, ‘De verleidster’, litho, 30 × 24 cm.

afschuw van elke vorm van publiciteit waren de oorzaak dat hij, die nochtans de voorkeur van vele fijnproevers had, de minst bekende onder hen was.’ Door conservator Ary Delen kan hij als losse medewerker in het Museum Plantin-Moretus aan de slag met het afdrukken van oude houtblokken. Na enkele maanden is hij in volle mobilisatietijd opnieuw werkloos. Vanaf 1 mei 1940 wordt hij te werk gesteld op de Nationale Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Werkloosheid te Antwerpen. Tot februari 1944 zal Henri van Straten er onder de Duitse bezetting kantoorwerk verrichten. Buiten het verwerken van statistische gegevens zal hij er vooral de oorlog trachten te overleven. Zijn jonge kantoorcollega, de zanger John Lundström, heeft later aan die periode een bijzonder goede herinnering overgehouden aangezien Henri van Straten hem inwijdde in de grafische technieken, en met veel ervaring en inzicht over kunst en andere menselijke dwaasheden sprak. Op zeker ogenblik zal Henri van Straten zijn artistiek talent moeten aanwenden in dienst van zijn werk, met name voor het ontwerpen van propagandamateriaal voor vrijwillige arbeidsdienst. Nog bekend zijn de houtsneden ‘Een oog in 't zeil’ (goed opletten) en ‘Hoog op de gele wagen’ (met de allusie dat alles voorbij gaat). Met dergelijke dubbelzinnige propagandaprenten, die in de kantoren aan de muren werden opgehangen, wordt aan de wensen van vriend en vijand voldaan. Ondanks zijn bange voorgevoelens omtrent de wijze waarop zijn aanwezigheid op de Werkbeurs na de oorlog uitgelegd zal worden, aanvaardt hij begin 1944 uit geldgebrek toch nog een bijfunctie. Hij wordt landmeter bij de bouwonderneming Levy uit Merksem, die gespecialiseerd is in het aanleggen van antitankkanalen. Hierover is Roger Avermaete in zijn memoires zeer duidelijk: ‘Gedurende Wereldoorlog II was Henri van Straten werkzaam in één van de talloze organismen die in het leven waren geroepen om zogenaamd de Nieuwe Orde te dienen. Zeker niet uit politieke overtuiging, want die had hij niet, maar om zijn brood te verdienen. Hij was in de grond volslagen anarchist, doch van een zeer minzaam soort, alleen bekommerd om zijn eigen innerlijk leven te beschermen’. Intussen zit hij ook artistiek niet stil. In 1942 krijgt hij een persoonlijke tentoonstelling in het Plantin-Moretus Museum waar de catalogus reeds 150 litho's vermeldt. Hij neemt zijn contacten met verschillende uitgeverijen weer op en illustreert in korte tijd nog een vijftal boeken. Op het terrein van de vrije houtgravure bereikt de kunstenaar spoedig nieuwe hoogtepunten. Zijn houtsneden en litho's worden in grote aantallen door conservator Louis Lebeer aangekocht voor het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Het eerbetoon valt in 1942 ook af te leiden uit zijn aanstelling tot lid van de jury boekillustratie aan de Nationale School voor Bouwkunst en Sierkunsten Ter Kameren (Brussel) waar Herman Teirlinck directeur is en Joris Minne atelierleraar.

Het einde van de oorlog in het najaar van 1944 zal voor Henri van Straten echter een dramatische wending betekenen. Temidden van de overhaaste bevrijding van Antwerpen verdwijnt hij spoorloos. Vele gissingen en verhalen doen hierover de ronde. Het officiële politieverslag uit 1952, evenals mondelinge getuigenissen, loopt echter vast bij de verklaring van de echtgenote van architect Withoek, een academievriend van Van Straten, wonende op de Bredabaan 755 te Merksem, die Van Straten rond 7 u 30 als laatste nog enkele ogenblikken aan haar voordeur heeft gesproken, voordat hij vluchtend verder trok in de richting van de Kleine Bareel te Merksem. Hiermee eindigen de verklaringen van ooggetuigen en blijft men het spoor naar Van Straten bijster. Is hij het slachtoffer geworden van het oorlogsgeweld in zijn pogingen toch door de Duitse verdediging

[p. 131]

aan het Albertkanaal te Merksem te raken? Is hij misschien in fatale moeilijkheden geraakt wegens zijn werkzaamheden op de Werkbeurs en bij de collaborerende bouwonderneming? Nooit werd zijn stoffelijk overschot gevonden, alhoewel enkele pogingen tot identificatie werden ondernomen. Op 10 maart 1952 wordt op basis van een speciale wetgeving een officiële verklaring van vermoedelijk overlijden afgegeven door het Ministerie van Wederopbouw. Henri van Straten is vanaf 1960 weer in de artistieke belangstelling gekomen, doordat hij in de vele groepstentoonstellingen met werk van ‘De Vijf’ de vergelijking met de gebroeders Jan en Jozef Cantré, Frans Masereel en Joris Minne glansrijk doorstaat.

Ludo Raskin