Ons Erfdeel. Jaargang 38

Heldenjaren

Nadat P.F. Thomése in 1991 de AKO-Literatuurprijs had ontvangen voor zijn verrassende debuutbundel Zuidland, heeft hij in interviews regelmatig gewezen op de beklemmende werking van een dergelijke bekroning voor een beginnend schrijver. Zeker voor een schrijver als Thomése, die bewust kiest voor een schrijverschap in de luwte. Zuidland bevatte een drietal historische verhalen over vergeten figuren uit de vaderlandse geschiedenis, mensen met grote plannen of ambities, waarvan uiteindelijk weinig terechtkomt.

Thomése schreef in een wat archaische, afstandelijke stijl en met veel oog voor saillante, vaak morbide details over dood en verval: stank, zweet, etter en drek. Heldenjaren is een moderne roman, - ik denk dat het verhaal zich eind jaren zeventig afspeelt. Maar voor zover daar nu reeds van gesproken kan worden: de rest is ‘typisch Thomése.’ Het boek stinkt de lezer weer heerlijk tegemoet. Ik zeg dat met grote waardering. Ook de wat gereserveerdironische stijl past uitstekend bij de weergave van de toch vaak weemoedige gedachten van de jeugdige hoofdpersoon, Herman Visch. Zijn adolescentie, de overgang van schooljongen naar jong volwassene aan de rand van het

[p. 120]

(Amsterdams) studentenleven, zijn worsteling met nihilisme en idealisme, met faalangst en dadendrang, is het onderwerp van Heldenjaren (alleen daardoor al een ironische titel, want in literatuurwetenschappelijke terminologie is hij een ‘antiheld’ bij uitstek). Onweerstaanbaar dringt zich Keve's De avonden in gedachten op: de inhoud, de stijl, de indeling in episoden, de aandacht voor het morbide, maar ook het vertelperspectief. De verteller beperkt zich meestentijds tot de observaties en gedachten van Herman, enkele keren krijgen Hermans tegenspelers die mogelijkheid. Herman komt daardoor dicht bij de lezer te staan; dat roept gevoelens van betrokkenheid, van sympathie op. Een enkele keer grijpt de verteller zelf in en levert ‘vaderlijk’ commentaar, zoals in de scène tussen Herman en de (geestelijke en materieel doorgebroken) kunstschilder Kor Korver, die bij de aanblik van het vervallen Gouverneurshuis in hun dorp zich daarin een droomatelier voorstelt. Herman vindt Kors opwinding overdreven, want waarom zou je in dit leven eigenlijk iets ondernemen, als toch alles met de tijd weer vervalt? Maar dan corrigeert de verteller: ‘Wat hij niet wist - omdat hij het nooit had ervaren - was dat er behalve de anonieme tijd, de tijd van anderen, ook een tijd bestond waar je vrijelijk over kon beschikken omdat hij van jezelf was, een autonome tijd waarin herinneringen bestaan en plannen en dromen, een continuüm dat ‘eeuwigheid’ genoemd zou kunnen worden en dat Kor met veel bombarie betitelde als ‘de ruimte van de verbeelding.’ Uit de roman wordt duidelijk, dat het verbeelding is - het verlangen zich iets anders voor te stellen -, die het leven nog enige zin kan geven.

Heldenjaren bestaat uit twee even grote delen, ‘Inbeeldingen’ en ‘Bevindingen’, die ieder weer in tien episoden zijn onderverdeeld. Het eerste deel eindigt op de laatste schooldag van een middelbare school in een stad aan een rivier; het tweede deel speelt zich af in Amsterdam. Het is een evenwichtige structuur om de psychische en fysieke verwarring van de jonge Herman Visch te verbeelden.

Herman Visch is een éénling: de eerste episode vermeldt de emigratie van zijn ouders en zuster naar Canada. Herman blijft achter, krijgt onderdak bij de familie van zijn volledig oversexed boezemvriendje Henkie Eenhoorn. Nomen est omen: Henkie denkt maar aan één ding: sex met meisjes. Aanvankelijk wonen de

P.F. Thomése (^o1958) - Foto Frans Schellekens.

jongens bij de familie, maar Henkie wordt zo onmogelijk dat ze hun intrek nemen in een oud pakhuis van de familie, een vervuilde stinkende troep. Maar hun verblijf daar levert hilarische taferelen op, vooral in sexualibus. Henkie weet van alles, Herman van niets. Henkie fantaseert, Herman herinnert zich slechts zijn vriendinnetje Ida Korver, zuster van de wereldbestormende schilder Kor Korver, met wie hij nooit iets gehad had. Immers, hij weet nog hoe zij beiden de trap naar haar kamer opliepen: ‘Hij probeerde niet te kijken naar dat achterwerk dat er boven zijn hoofd op zo'n droevige wijze niet in slaagde meer dan een achterwerk te worden, comfortabel om op te zitten en stevig genoeg voor een gezonde stoelgang, al met al dus geschikt voor eigen gebruik.’ Ironie, - maar welk een droefenis voor onze Herman. Het enige personage dat hem in deze periode fascineert en inspireert is de jongen Schut: een immer zwijgende klasgenoot wiens vader overleden is. Schut wijst de wereld volkomen af. Herman denkt in hem een geestverwant te herkennen. Ook nu weer grijpt de verteller in met een begripvol maar vooral toelichtend commentaar: ‘Wat Herman niet wist, was dat Schut anders was, zo anders dat het hem nooit zou lukken hem te begrijpen. Hij kon hem proberen te volgen, maar Schut zou altijd verder gaan dan hij kon komen. Voor Herman was de afzondering een zich bewaren, zich let-

[p. 121]

terlijk bewaren voor later. Hij wilde niet besmet raken met het toevallige en het willekeurige, hij wilde onaangeraakt en onaangedaan zijn totdat het lot hem zou roepen en hij zijn ware bestemming zou vinden’. De episodenstructuur brengt snelheid in het verhaal. De centrale tegenspeler is Henkie Eenhoorn, die zich ontwikkelt tot een kleine krabbelaar en sjacheraar; aan het einde van het eerste deel zijn Herman en Henkie uit elkaar gegroeid. Maar inmiddels hebben we een aantal kostelijke scènes gelezen en kennis gemaakt met een bonte stoet meer of minder verknipte jongeren, allen op de grens van nieuwe mogelijkheden na de laatste schooldag.

Daar begint deel twee: ‘Bevindingen’. Henkie blijft scharrelen in de stad aan de rivier; zijn rol in het leven van Herman is uitgespeeld. De rest van het gezelschap verplaatst zich na verloop van tijd naar Amsterdam, om er te studeren, te schilderen, te werken, of zo maar te wonen en zich te oriënteren, zoals Herman. Hij zoekt onderdak bij zijn vriend Schut, zogenaamd student filosofie, die inmiddels het stadium van definitieve onthechting heeft bereikt, wat zich vooral uit in zijn woonomgeving. ‘Behalve het bed was het enige substantiële element in de inrichting een vuile wasbak met daarnaast, op een houten kastje, een vettig elektrisch kookplaatje. De muur erachter zat vol opgedroogde spatten van voormalig eten. Ook stond er in de hoek een afvalemmer. Hij pist in de wasbak, dacht Herman. Het leek hem zelfs niet onmogelijk dat zijn vriend het vuilnisvat benutte om in te poepen. Het stonk er in ieder geval genoeg voor, en een toilet zag hij niet.’ Schut blijft ontoegankelijk voor Herman, maar via Schut komt Herman in contact met anderen: de Amerikaanse uit New York, die tijdelijk de woning van Schuts buurvrouw bewoont; de student medicijnen Hellendoorn, bij wie Herman nog een tijdje onderdak krijgt. Dat verblijf bij de brallende Hellendoorn confronteert hem weer eens met zijn totaal gebrek aan sexuele praktijkervaring. Hij besluit ten einde raad zich dan toch maar aan Ida Korver te bekennen. Dat levert een prachtige, ook ontroerende scène op, vol jongensachtige onbeholpenheid. Het geldt voor vele passages in dit tweede deel: Thomése toont zich een meester in het presenteren van een in de grond hulpeloze jongen, die wel iets wil, maar niet goed weet wat. Herman loopt rond in een wereld die hem vreemd blijft. Aan het eind is hij terug bij Schut, de echte buurvrouw met de gezond-hollandse naam Greet Hoekstra is ook weer terug en lijkt de jongens tot enige daden aan te (zullen) zetten. Maar of er iets veranderd is, of er iets zal veranderen, of er iets zin heeft in Hermans leven? De verteller is in zijn slotcommentaar weinig optimistisch. En dat brengt me weer bij De avonden. Net als die roman presenteert Heldenjaren een tijdsbeeld van een cynische jeugd. Tevens is het een psychologische roman over een adolescent. En het is een filosofische roman met wezenlijke vragen naar de zin van het bestaan. Ten slotte: het is ook een roman over ‘de ruimte van de verbeelding’: de creatie. Thomése heeft met dit boek de hoge kwaliteit van zijn schrijverschap ruimschoots bevestigd.

Frans de Rover

p.f. thomése, Heldenjaren, Querido, Amsterdam, 1994, 213 p.