Ons Erfdeel. Jaargang 38

Levenslang het vermoeden

De literatuurgeschiedenis heeft, als voortschrijdend selectieproces, beslist iets onrechtvaardigs. De haast exclusieve aandacht voor een beperkt aantal ‘belangwekkende’, zogenaamd ‘eeuwige’ auteurs impliceert onvermijdelijk dat een groot aantal figuren genadeloos wordt weggecijferd. Doorgaans hangt dat selectieproces samen met een gebrek aan kwaliteit (de zo gevreesde ‘tand des tijds’), maar in andere gevallen gaat het om auteurs die niet meteen thuishoren onder de gangbare literairhistorische etiketten of die zich enigszins zijdelings in het literaire circuit hebben opgesteld. Het is dan wachten op een geschikt ogenblik om hen als auteurs opnieuw voor het voetlicht te halen.

Met de verschijning van Levenslang vermoeden wordt de dichteres Clara Haesaert onder de aandacht gebracht. Haesaert geniet in letterlievend Vlaanderen vooral bekendheid als een onvermoeibare pleitbezorger van de literatuur; zij ijvert al decennialang voor een vertalersstatuut, voor poëzie op school en een aparte jeugdboekenweek, voor manifestaties om poëzie bij het grote publiek te brengen, voor de begeleiding van jong talent in een ‘schrijversopleiding’... Bij al die activiteiten is men evenwel vergeten dat zijzelf reeds lang als dichteres werkzaam is. Alleen al daarom is het goed dat in 1993 - veertig jaar na haar literair debuut De overkant (1953) en op de drempel van haar zeventigste verjaardag - bij het Poëziecentrum een ruime keuze uit haar lyriek verscheen. Mark Maes zorgde bij die gelegenheid voor een instructieve, zij het nogal wijdlopende en associatieve inleiding.

Achteraf gezien valt vooral het ambivalente karakter op van de poëzie die Clara Haesaert, vanaf haar debuut tot op de dag van vandaag, heeft willen schrijven. Enerzijds staat zij in de literatuurgeschiedenis geboekstaafd als één van de gangmakers van De Meridiaan, een tijdschrift dat - onder meer via een grote aandacht voor avantgarde-tendensen in de plastische kunsten - de tweede experimentele generatie in Vlaanderen begeleidde. Anderzijds blijven haar gedichten desondanks grotendeels verbonden met een vrij traditionele, expressieve poëtica. Steevast blijft de taaiverkenning - die zich onder meer uit via een aantal surrealistisch geïnspireerde motieven en metaforen -

[p. 118]

ondergeschikt aan de belijdenis en de exploratie van gevoelens en sferen.

Inleider Mark Maes wijst in dat verband terecht op het belang van ontmoetingen in Haesaerts gedichten. Vaak is een vers expliciet gericht tot een tweede persoon, de partner of een afsplitsing van het eigen ik, en vormt het zo de aanzet tot een intieme dialoog met de lezer. In dat opzicht legt Haesaert getuigenis af en probeert ze zichzelf uit te spreken. Daarbij is het de dichteres evenwel niet meteen te doen om een louter anekdotische of intimistische weergave. Zij streeft er veeleer naar om, in haar gedichten, een soort van openbaring te realiseren, een dieper inzicht of een oorspronkelijke evocatie die verder reikt dan de gangbare verschijnselen. In dat opzicht liggen haar verzen, zeker bij het begin van haar literaire carrière, in de buurt van het werk van Meridiaan-genoot Erik van Ruysbeek. Typerend daarvoor is bijvoorbeeld ‘kamperfoeliedal’:

Wij vloeien in elkaar
één dolverslindend vuur,
één goddelijk mensenpaar
ontdaan van ruimte en duur.

Verenigd in het dal
waar kamerfoelie bloeit:
een roos, een waterval,
waarlangs een vlinder stoeit.

Verborgen aan uw voet,
o wilde ratelaar,
vermengen wij ons bloed
en vloeien in elkaar. (p. 50)

In dit vroege gedicht is nog sprake van een collectief wij, dat verbonden wordt met de seksuele roeservaring. De intensiteit van die ontmoeting resulteert in een ontgrenzing van tijd en ruimte en in een opgaan van het individu in een ruimer kosmisch verband. Het momentane en het absolute verglijden zo in elkaar.

Gaandeweg wijkt de evocatie van dergelijke gelukzalige visioenen echter voor een scherp besef van de onherleidbaarheid van het individu. Met name in de hechte relatie tussen partners

Clara Haesaert (^o 1924) - Foto Paul van den Abeele.

laat zich die noodwendige afstand bijzonder goed gevoelen. Het slotgedicht uit de afdeling ‘De overkant’ geeft de keerzijde van die liefdesfascinatie reeds treffend aan: ‘Als de wisselwerking/ der seizoenen/ zal ik u liefhebben/ tot mijn handen openvallen/ en ik blind zal zijn.’ (p. 58). Zeker in de latere gedichten staan ik en jij dan ook onafgebroken tegenover elkaar. Soms wordt die afstand betreurd of, via een soort van imaginair droombeeld, voor even ongedaan gemaakt. Veel vaker echter overweegt het besef van illusieloosheid en revolte, en krijgt de opgeroepen relatie iets van een spiraal van verbale agressie en zelfs lichamelijk geweld. De partner wordt dan geportretteerd als een jager op groot wild (‘hier zijn mijn handen, en ook mijn hart’, p. 63), een vijand of een ‘levensnoodzakelijke tegenstrever’ (p. 86), terwijl het ik zich op analoge wijze identificeert met een harpij of een feeks (p. 102) en in gedachten al even genadeloos te werk gaat:

Ongestraft zal ik hem wurgen
met dunne handen
met t.b. vingers
en de leugen van de gescheurde long
zal ik de nek omdraaien. (p. 74)

In zekere zin kan ook het ruimere, maatschappelijke engagement, dat als een rode draad door deze verzen loopt, met het voorgaande in verband gebracht worden. Haesaert refereert, zeker in de titels van haar gedichten, nogal eens naar politiek geladen plaatsnamen (Spanje, Praag). Bij nadere beschouwing wordt het daarmee geassocieerde spanningsveld geheel

[p. 119]

verweven met de eigen existeniële problematiek. De relatie met de naaste geldt, met andere woorden, als een soort van structureel model voor menselijke verhoudingen in het algemeen, en de eigen persoonlijke geschiedenis vindt haar bevestiging in de globale historische spanningen en ontwikkelingen.

De intense confrontatie met de kwetsbare lichamelijkheid en de onvolkomenheid van de ander én van zichzelf kan in extreme momenten zelfs omslaan in een onmiskenbare fascinatie voor de vernietiging en de zelfvernietiging. Beide rollen, die van slachtoffer en beul, zijn grotendeels verwisselbaar, en de dood - of, minder radicaal, de ‘kleine dood’ van de seksualiteit - vormt blijkbaar het enige middel om die allesverslindende dynamiek stil te leggen; regelmatig eindigt het vers dan ook op een zichzelf verliezen, een besef van onbeweeglijkheid of haast mystieke overgave.

Toch is het allesbehalve klinische poëzie, maar heeft ze integendeel een louterend effect. Clara Haesaert voert die ontmaskerende confrontatie van menselijke relaties, maskers en spiegelbeelden op een bewust haast theatrale wijze op, om zo intenser en diepgaander de verhouding tussen mensen onderling (in een maatschappij, in een liefdesrelatie) en de identiteit van de mens als zodanig te kunnen doorgronden. Bij dat alles blijft evenwel de zuiver heid als een soort van ideëel concept op de achtergrond aanwezig. Naast de lichamelijkheid en de kwetsuur, treffend verbeeld in het insisterende motief van het bloed, zijn er immers evenzeer de symbolen van de zee en vooral het licht, die anderzijds de toestand van uitzichzelf-treden suggereren. In die beweging van paradijselijke onthechting wordt het romantische ideaal, ondanks de dwingende eisen van de realiteit, toch weer in zijn rechten hersteld. Een fraai voorbeeld van die levensaanvaarding biedt de cyclus ‘Een week aan het meer’, waaruit ik het derde gedicht overneem:

zal ik je strelen
je in het witste wit ontmoeten

ik lees en herlees je
en mijn verwondering groeit
de tederste verwantschap duikt op
bomen met takken en wortels zonder eind

jij hebt de essentie ontdekt
aantrekken en afstoten, loshaken,
de tederheid vermomd
in de huid van een schapendief

‘als wij stappen vertrappen wij bloemen’
dan dringt hun klacht tot ons door
maar ik zal je troosten en strelen
je in het witste wit ontmoeten

tong en taal zullen mij doordringen
wat zal mijn liefste wensdroom zijn?
de vogels en de bloemen horen zingen
en jou behoeden voor de witste pijn. (p. 120)

In een gedicht als dit wordt de verzoening met het tekort beleden, een gedachte die zowel het poëtische als het levensprogramma van Clara Haesaert perfect samenvat. Die onmogelijke maar noodzakelijke verbinding van verbeelding en werkelijkheid is al een constante in de titels van haar dichtbundels: Omgekeerde volgorde, Onwaarschijnlijk recht, Bevoorrechte getuige. Deze bloemlezing vormt daarvan een geslaagde voortzetting: Levenslang het vermoeden.

Dirk de Geest (N.F.W.O.)

clara haesaert, Levenslang het vermoeden, Gedichten 1953-1993, Poëziecentrum, Gent, 1993, 163 p.