Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 63]

Het levenswerk van Frida Vogels

G.F.H. Raat
werd in 1946 geboren in Amsterdam. Studeerde Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. Is universitair hoofddocent moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Publiceerde o.a. ‘Over “De hondsdagen” van Hugo Claus’ (1980); ‘De vervalste wereld van Willem Frederik Hermans’ (1985) en ‘Veertig jaar “De Avonden” van Gerard Reve’ (1988).
Adres: Mariënstein 113, NL-1852 SJ Heiloo

Rekenschap

De uitzonderlijke omvang van De harde kern, het vierdelige werk dat Frida Vogels tussen oktober 1992 en februari 1994 in drie kloeke banden publiceerde, is niet te danken aan een bonte inhoud. In de 1590 bladzijden proza van de eerste drie delen (Kanker, De naakte waarheid en Met zijn drieën) en de ruim 300 bladzijden poëzie van deel 4 (Gedichten) ontvouwt zich het weinig spectaculaire leven van een Nederlandse vrouw: haar jeugd, ontwricht door het uit elkaar gaan van haar ouders; de stroeve relatie met haar ouders en haar broer; haar moeizame huwelijk met een Italiaanse man en de ontwikkeling van haar schrijverschap.

Het is veeleer de behoefte rekenschap af te leggen, in een gedicht aangemerkt als ‘het werk dat men doet in zijn later leven’ (Gedichten, p. 213), die de incourante lengte van De harde kern veroorzaakt. Het verlangen zich te verantwoorden, tegenover anderen en zichzelf, bestaat zowel bij de hoofdfiguur als bij de schrijfster, personen die in dit geval uiterst moeilijk uit elkaar zijn te houden. Aan het karakter van haar werk verbindt de schrijfster de consequentie dat haar publieke verschijning daaraan niets kan toevoegen, reden waarom zij zich niet toegankelijk betoont voor journalisten. Het in ontvangst nemen van de Libris Literatuurprijs in mei 1994, toegekend voor Met zijn drieën, liet zij over aan haar uitgeverij.

Het eerste deel van De harde kern, getiteld Kanker, lijkt op een familiekroniek, waarin de Nederlandse Berta Mees geconfronteerd wordt met de emoties en intriges in de uitgebreide Italiaanse familie van haar man Stefano, die opbloeien rond het ziekbed van diens geliefde oom Mario. Uit loyaliteit met haar echtgenoot doet Berta haar uiterste best zich niet afzijdig te houden, maar vaak weet zij niet wiens kant zij moet kiezen. In weerwil van al haar inspanningen blijft zij een buitenstaanster.

[p. 64]

In De naakte waarheid, het tweede deel, ontpopt Berta Mees zich als de schrijfster van Kanker. Zij heeft het geschreven om haar man te laten zien wie zij is. Een opzet die mislukt, want Stefano reduceert Kanker tot: ‘Al die roddelpraatjes over mijn familie’ (p. 224) en heeft geen oog voor de positie van zijn vrouw. Veelbetekenend in dit verband is een droom, waarin zij haar man een foto toont en hem verzekert dat zij er ook op staat (p. 363).

Meer begrip ontmoet Berta bij Jacob en Wiesje, een bevriend echtpaar dat zij kent uit haar Amsterdamse studietijd. Jacob kwalificeert Kanker tot haar genoegen als ‘een krampachtige poging tot solidariteit met Stefano’ (p. 229).

Door deze en andere interpretaties van Kanker krijgt De naakte waarheid het karakter van een voortgezette verantwoording. Maar ook in de politiek van de jaren zestig, beheerst door de oorlog in Vietnam en de tegenstelling tussen Israël en de Arabische landen, tracht Berta zich te verantwoorden. Weer gaat dit haar slecht af. Voortdurend twijfelend en ingeklemd tussen de pro-Amerikaanse sympathieën van haar man en de linkse denkbeelden van Jacob en, vooral, Wiesje, probeert zij via discussie en uitvoerige correspondentie een duurzaam standpunt te veroveren. Eens te meer manifesteert zich Berta's onvermogen in de wereld overeind te blijven.

Voor alles behelst het tweede deel van De harde kern ‘de naakte waarheid’ over het huwelijksleven van Berta en Stefano. Aan hun sporadische geslachtsverkeer beleeft Berta geen enkele vreugde, integendeel, het verhevigt haar eenzaamheid: ‘Ik voelde me zo ontzettend alleen’ (p. 380). In sobere bewoordingen worden de troosteloze pogingen tot seksueel leven opgetekend.

In het derde deel, Met zijn drieën, laat de hoofdfiguur haar man De naakte waarheid lezen. Het boek schokt hem. Het huwelijk houdt inmiddels al vijfentwintig jaar stand, maar het fundament ervan is danig afgebrokkeld, mede door de buitenechtelijke escapades die Stefano zich in arren moede is gaan veroorloven. Hij geeft de volgende mismoedige karakteristiek van zijn huwelijk: ‘Vroeger dacht ik, dat wij in een versterkte stad woonden. Wij woonden binnen en hadden niemand nodig. Nu liggen de muren in puin. Iedereen loopt in en uit’ (p. 323).

De nadruk ligt in Met zijn drieën echter op het verleden. Berta keert terug naar de tijd vóór haar kennismaking met Stefano, toen zij vijfentwintig jaar was. Zij schrijft het boek echter niet voor hem, maar poogt zelf tot klaarheid te komen, daarbij gebruik makend van oude dagboeken en brieven. Haar doel is ‘het voorbije leven met de adem van nu te wekken’ (p. 435), wat betekent dat de evocatie van het verleden wordt afgewisseld met gedeelten over haar leven in het begin van de jaren tachtig, als zij rond de vijftig is.

Na de scheiding van haar ouders wordt de hoofdfiguur door haar levensangstige moeder de rol van steunpilaar opgelegd. Om die rol te vervullen, moet zij regelmatig boven haar macht reiken. Allengs wordt de verhouding

[p. 65]

tot haar drie jaar jongere broer Thijs belangrijker. De lotsverbondenheid van broer en zus nadert op diverse plaatsen de liefde tussen man en vrouw. Ook hier werkt de scheiding van de ouders door. Over een leven met haar broer denkt de protagoniste: ‘Wij zouden vaders en moeders leven beter overdoen’ (p. 588). ‘Ik kan van jou nooit zo veel houden als van Thijs’, zegt zij later tegen Stefano, die aanvankelijk de spot drijft met deze uitspraak (p. 462). Het lachen zal hem vergaan.

De relatie met Thijs is ook weer aan crises onderhevig. De hoofdfiguur kan de werkelijkheid niet aan, wat tot uiting komt in haar angst verantwoording te dragen voor anderen. Zij trekt zich terug, zoals het gekwetste dier in een door haar geschreven gedicht, dat zich verschuilt in het bos en slechts nog dènkt aan de weg terug (Gedichten, p. 69). - Dit is één van de talrijke voorbeelden in De harde kern, waarin het gedrag van een dier dat van een mens weerspiegelt. - De literatuur gaat het leven vervangen, terwijl zij oorspronkelijk werd ingezet om het leven mogelijk te maken. Het boek wordt het leven, zoals het leven het boek is. Deze berusting in een kunstmatige wereld, in een klein bestek, spreekt ook uit het volgende gedicht:

Een leven lang met touwen, zeilen, planken
één, daarmee vechtend tegen wind en water.
Tenslotte onder lamplicht moeilijk hand en blik
voegend naar een ontwijkend beeldje, tot het schip
verzegeld in zijn fles op eigen golven vaart (Gedichten, p. 190)

Opbouw

Niet alleen de afzonderlijke delen van De harde kern dragen het karakter van een verantwoording, maar ook het werk als geheel. Dit blijkt vooral uit de opbouw, die de opzet van de schrijfster verraadt zichzelf steeds verder bloot te geven. Kanker staat in de derde persoon; het doen en laten van Berta Mees wordt veelal van buitenaf beschreven, al worden ook haar gedachten wel weergegeven. Daar Berta zelf de schrijfster is, kan deze wijze van vertellen worden opgevat als een streven naar objectivering. Dit wordt niet losgelaten in De naakte waarheid, hoewel de derde persoon hier wordt verruild voor de eerste. Weliswaar wordt de lezer nu uitzicht geboden op de gedachtenwereld van Berta Mees, veelal via innerlijke monologen, maar daarin spreekt zij zichzelf vaak hardvochtig toe: ‘Niet te vertrouwen. Je bènt ook niet te vertrouwen. Je dacht dat je met je verhaal iets betrouwbaars in jezelf had omlijnd, maar het staat in je verhaal, dat je onbetrouwbaar bent’ (p. 287).

De zelfonthulling gaat verder in het derde deel, waar Berta Mees een transformatie ondergaat tot Frida Vogels. (De naam ‘Mees’ vormde overigens al een allusie op de achternaam van de schrijfster.) In het begin van Met zijn

[p. 66]

drieën schrijft zij: ‘Vader, moeder, Thijs, mijn broer, en ik, de ik die dit schrijft, Frida Vogels: daarmee is alles ooit begonnen’ (p. 21). Merkwaardig genoeg blijven de broer en de vader van Frida Vogels in deel 3 de naam Mees dragen.

De climax wordt bereikt in het slotdeel, dat de poëtische produktie bevat van Frida Vogels tussen 1950 en 1981. Een gedicht wordt in Kanker bestempeld als ‘een formule voor eigen gebruik’ (p. 460) en als zodanig niet geschikt voor publikatie. Wel is de situatie in zoverre anders, dat een aantal gedichten al in de prozadelen wordt vermeld en alle gedichten zijn gedateerd. De lezer verkeert daardoor in de unieke situatie dat hij een groot aantal gedichten kan lezen en begrijpen tegen de achtergrond die in het proza wordt opgeroepen. Zo zijn er reeksen 66 die geïnspireerd zijn op de breuk met Thijs en op de dood van de moeder.

Forum

Een deel van het minutieuze verslag van Frida's ontwikkelingsgang in deel 3 handelt over haar studie Nederlands in Amsterdam aan het einde van de jaren veertig en het begin van de jaren vijftig. Zij wordt opgenomen in een groepje studenten dat sterk is beïnvloed door de ideeën van Menno ter Braak en E. du Perron, de in 1940 overleden redacteuren van het spraakmakende tijdschrift Forum. Frida bezoekt de weduwe Du Perron en verblijft tijdens een vakantie met haar broer in Bretagne in hetzelfde oord als Ducroo, de hoofdfiguur van Du Perrons autobiografische roman Het land van herkomst (1935).

Forum verdedigde een literatuur waaruit alle versiering was geweerd en waarin de schrijver zich zonder verhulling aan de lezer presenteerde. Het zal duidelijk zijn dat De harde kern, waaraan elke stilistische opsmuk vreemd is, waarin ‘litteraire trucs’ (De naakte waarheid, p. 231) worden geschuwd en alles in het teken staat van de verantwoording van de eigen persoonlijkheid, aan deze eisen poogt te beantwoorden.

Op dit punt kan verband worden gelegd met Bij nader inzien, de omvangrijke roman die J.J. Voskuil in 1963 publiceerde. Ook deze roman heeft het karakter van een verantwoording en doet met haar uitvoerige beschrijvingen geen concessies aan de lezer. Bij nader inzien speelt zich af in hetzelfde milieu van studenten Nederlands in Amsterdam. Dezelfde morele waarden worden verdedigd: integriteit, vriendschap, moed en onvoorwaardelijke trouw. En nog nadrukkelijker dan in De harde kern fungeren Ter Braak en Du Perron als geestelijke vaders.

Deze relaties dunken mij wezenlijker dan de anekdotische overeenkomsten tussen De harde kern en Bij nader inzien, al is het zeker aardig te kunnen constateren dat diverse personages en scènes uit de eerste roman ook voorkomen in de tweede. Het was voor de uitgeverij van Frida Vogels, tevens de uitgeverij van Voskuil, aanleiding bij de publikatie van De harde kern de aandacht te vestigen op het boek door mee te delen dat het was geschreven

[p. 67]

door personage uit Bij nader inzien. Bedoeld was de schutterige, zich veelal monosyllabisch uitende Henriette Fagel. Maar eigenlijk werd Frida Vogels hiermee onrecht gedaan, want De harde kern laat er geen twijfel over bestaan dat zij meer wil zijn dan een louter literaire gestalte.

Ernst

Rudy Kousbroek heeft De harde kern in NRC Handelsblad van 19 maart 1993 ‘het meest onmodieuze boek in de moderne Nederlandse literatuur’ genoemd. Een oordeel dat zich makkelijker laat onderschrijven dan zijn mening, ook in een aantal kritieken geventileerd, dat het hier een meesterwerk betreft. Uiteraard valt er op het punt van het literaire waardeoordeel niets te bewijzen, maar ik signaleer toch een aantal zwakheden.

Bij alle nietsontziende eerlijkheid die Frida Vogels wenst te betrachten om de eigen harde kern bloot te leggen, springt het in het oog dat zij op bepaalde plaatsen uiterst terughoudend is. Zo wordt de vraag naar haar eventuele lesbische geaardheid met een dooddoener afgedaan (Met zijn drieën, p. 279), hoewel er melding wordt gemaakt van enkele verliefdheden op vrouwen. Alles wat met seksualiteit samenhangt, wordt in omzichtige en soms zelfs cryptische bewoordingen aan de orde gesteld. Men behoeft geen voyeur te zijn om te vinden dat deze ontwijkende manoeuvres zich slecht verdragen met de inzet van De harde kern.

‘Ik slaag niet in vereenvoudiging’, luidt een dichtregel van Frida Vogels (Gedichten, p. 18). De lezer van De harde kern, in ieder geval de lezer die ik ben, beaamt dit grif. Het werk is zeer wijdlopig en verzandt van tijd tot tijd in de opsomming van irrelevante details (‘Zat ik nog in de kleuterklas toen ik eens door Molly, die dik was, achterop de fiets genomen werd en haar met Ansje, die mager was, hoorde praten over hun gewicht?’ - Met zijn drieën, p. 52) of in eindeloze analyses. Toegegeven, een en ander vloeit voort uit de onmacht van de centrale figuur greep te krijgen op het eigen leven. Maar waarom niet iets meer vertrouwd op het betekenisvolle detail of de suggestie?

De wijdlopigheid van het proza, die sterk contrasteert met de korte gedichten uit het vierde deel, gaat gepaard met een niet te torsen ernst. Ik pleit niet voor lolbroekerij of gladde ironie, als ik zeg dat ik de humor node heb gemist. Zo is het pathetisch een afgebroken studie Nederlands aan te duiden als een ‘mislukking in de wetenschap’ (Met zijn drieën, p. 171). Natuurlijk past deze wat gechargeerde kwalificatie bij de op zichzelf gerichte en zwaartillende hoofdfiguur, maar daardoor wordt zij niet makkelijker verteerbaar.

Op dit punt steekt De harde kern ongunstig af bij Bij nader inzien, waar de hooggestemde gesprekken veelvuldig gerelativeerd worden door humor. Geen van de manlijke personages in De harde kern zal in de pauze van een pretentieuze conversatie zijn broek openen en kijkend naar zijn geslacht

[p. 68]

verwonderd opmerken: ‘Wat een vreemde zwam is het toch’ (p. 439). Om vervolgens het gesprek voort te zetten.

De harde kern is een uniek boek in de Nederlandse literatuur. Volgens de informatie van de uitgeverij heeft de schrijfster er een groot deel van haar leven aan gewerkt. Het is dus in meer dan één opzicht een levenswerk, dat menselijk en psychologisch meer waardering verdient dan als literaire prestatie.

Literatuur:
frida vogels, De harde kern, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1992-'94, 4 delen.