Ons Erfdeel. Jaargang 38

[p. 18]

[p. 19]

Brussel: politieke springstof?

Manu Ruys
werd geboren in 1924 in Antwerpen. Studeerde Germaanse Filologie te Leuven. Voormalig hoofdredacteur van de krant ‘De Standaard’. Publiceerde o.a. ‘De Vlamingen" (1972) en ‘Vijfentwintig jaar Kongo-Zaire’ (1985).
Adres: Londenstraat 2 - Zeedijk, B-8380 Zeebrugge

Hoofdstad van het Koninkrijk België. Tot in de jaren vijftig is Brussel alleen dat geweest. Een provincialistische hoofdstad waar de mensen gezapig leefden binnen de knusheid van kleinschalige handel en nering, de discretie van politiek-financiële salons en de geborgenheid van ambtelijke kantoorruimten. Een fraaie en veilige stad met brede lanen en statige Art Nouveau-woningen. Een stad ook waa nog een derde van de bevolking Nederlands sprak of verstond.

Brussel werd tot diep in de negentiende eeuw bewoond door een meerderheid van Nederlandstaligen. Als belangrijkste centrum van het hertogdom Brabant lag het eeuwenlang binnen de grenzen van het Duitse Rijk. In Gent en Brugge, die in dezelfde periode tot het graafschap Vlaanderen behoorden en dus tot het Franse Rijk, werd de bestuurstaal gekleurd door de relaties met Parijs, maar Brussel bleef - ondanks de uitstraling van zijn Bourgondische en Habsburgse vorsten die er soms met hun hofhouding verbleven - in het Oude Diets bestuurd. Een Jacobijnse verfransingspoging ten tijde van de Franse bezetting (1794-1814) drong niet door in de brede bevolkingslagen.

Eerst met de stichting van de aanvankelijk uitsluitend in het Frans geregeerde Belgische staat en de promotie van Brussel tot ‘la capitale’ begon de stelselmatige verdringing van het Nederlands, al moest in het begin nog een beroep worden gedaan op Fransen en Walen om de bestuursdiensten te bemannen: onder de autochtonen konden niet genoeg Franssprekenden worden gerecruteerd. In 1830 telde Brussel nog 75% Nederlands-ééntaligen

In de tweede helft van de negentiende eeuw breidde de verfransing zich snel uit. De kleine man die een taal sprak met een lage status, stond weerloos tegenover de sociale druk die uitging van de Franssprekende gegoede standen. De taalwetten die Vlaanderen geleidelijk tot een ééntalig gebied zouden

[p. 20]

maken, hadden in Brussel weinig uitwerking. De Vlaamse Beweging ijverde vooral voor de vernederlandsing van Vlaanderen, veel minder voor de tweetaligheid van de hoofdstad. Tot onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog kon de dominante francofonie de verfransing ongestoord voortzetten.

Eerst in de late jaren vijftig werd in dat proces een aanzet tot mogelijke verandering zichtbaar. De Vlaamse Beweging die gehavend uit de bezetting was gekomen, fleurde opnieuw op. Met de groeiende politieke bewustwording van de Vlamingen en de industriële expansie van de Vlaamse provincies, die zou leiden tot de economische bloei van ‘the golden sixties’, kwam in Vlaanderen een actie op gang om de Nederlandstalige Brusselaars te ondersteunen tegen het taalimperialisme van de francofonie. Zelfverzekerde Vlamingen geloofden dat zich kansen aanboden om Brussel voor Vlaanderen en het Nederlandse cultuurgebied terug te winnen. De grote ‘marsen op Brussel’ en de taalwetten van 1962-'63 schraagden dat geloof en die hoop.

In die ontwikkelingen en verwachtingen is vervolgens een ingrijpende en beslissende wijziging gekomen - in feite een breuk - ten gevolge van een onverwachte en dubbele invasie: van de nieuwe Europese bureaucratie én van de mediterrane immigranten.

In de loop van de jaren zestig begon in Brussel de grootschalige vestiging van de instellingen van de pas opgerichte Europese Gemeenschap: de Commissies, de Ministerraad, de commissies van het Europese Parlement en de ambtenarij. Toen bovendien de Franse president De Gaulle de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie de deur wees, verhuisde ook die breed uitgebouwde instelling naar een voorstad van Brussel.

De europeanisering en de internationalisering werkten als krachtige magneten. Allerhande maatschappijen en verenigingen, banken, holdings en multinationals kwamen zich in de buurt van de politieke machtscentra nestelen. Om al die diensten en bureaus huisvesting te bieden, werden de oude wijken gesloopt. De rustige straten en riante plantsoenen verdwenen samen met de mooie woningen.

Alom verrezen torenhoge administratieve blokkendozen en luxe-hotels. Stadsbestuur, speculanten in onroerend goed en bouwpromotoren vonden elkaar, om in een kaalslag van nooit eerder geziene afmetingen een nieuw Brussel te ontwerpen: overdag verstikkend in de files, na de kantooruren onheilspellend doods.

Vandaag is Brussel wereldwijd bekend. Als zevende financiële en derde congrescentrum ter wereld herbergt het ruim 1600 buitenlandse ondernemingen. Er zijn meer diplomaten en vreemde journalisten geaccrediteerd dan in Washington D.C. Of die internationale ‘roeping’ zal duren, hangt mede af van de evolutie binnen de Europese Unie. Naarmate de EU uitdijt, ont-

[p. 21]

staan ook elders belangrijke beslissingscentra. Decentralisering en deconcentratie zijn volop gaande en een verschuiving naar het oosten, naar Berlijn, ligt voor de hand. Dat Brussel nog voor een hele tijd politiek bestuurscentrum en diplomatiek forum blijft, lijdt echter geen twijfel. Het roept problemen op die een rechtstreekse weerslag hebben op de Belgische situatie, nu en in de toekomst.

Daar is in de eerste plaats het demografisch-etnische vraagstuk. Een halve eeuw geleden werd Brussel voornamelijk bewoond door Belgen, autochtone Brusselaars en ingeweken Vlamingen en Walen. Maar opeenvolgende golven van immigratie hebben de samenstelling van de bevolking overhoop gehaald. Eerst kwamen de gastarbeiders van Zuid-Europa, vervolgens de Berbers, de Marokkanen, de Turken. Vandaag telt de Brusselse agglomeratie 960.000 inwoners; daarvan is reeds 30% van niet-Belgische afkomst. Omdat de moslim-gemeenschappen vooralsnog kinderrijk zijn, helt de verhouding steeds dieper door in het nadeel van de autochtone bevolking. In bepaalde gemeenten van de agglomeratie bestaat de helft van de ingeschreven burgers uit islamitische niet-Belgen. Prognoses, opgesteld in opdracht van het Koninklijk Commissariaat voor het Migrantenbeleid, voorspellen dat er in het jaar 2010 in Brussel 344.000 niet-Belgen of personen van vreemde afkomst zullen wonen, dat is 38% van de bevolking.

De opvang van de immigranten werd op het punt van huisvesting, onderwijs en werkgelegenheid jarenlang sterk verwaarloosd. Het heeft geleid tot sociale noodtoestanden. De tweede en derde generatie van moslims ‘verbrusselt’, m.a.w. verfranst. De in België geboren kinderen van immigranten krijgen automatisch de Belgische nationaliteit, maar dat maakt ze nog niet cultureel tot Westeuropeanen. Niet weinigen zitten gevangen in een uitzichtloze structurele werkloosheid en de daaruit voortvloeiende criminaliteit.

De scheefgegroeide situatie legt een hypotheek op de uitbouw van de Brusselse samenleving. Zij veroorzaakt een exodus naar het randgebied waar nog geen immigranten wonen. Dat voedt een tweede probleem: de onzekere toekomst van het Nederlands in Brussel en omgeving.

De omvorming van het unitaire België in een federaal land, zoals vastgelegd door de grondwetsherziening van 1990, heeft ook Brussel staatkundig veranderd. De oude hoofdstedelijke agglomeratie van Brussel en zijn achttien randgemeenten is voortaan - zoals Vlaanderen en Wallonië - een volwaardig gewest met een regering en verkozen Raad.

De Nederlandstaligen beschikken over een bijna paritaire vertegenwoordiging in die regering: er zijn twee Vlaams-Brusselse ministers naast twee Franstalige; het vijfde lid, de voorzitter, is (momenteel) een Franstalige die het Nederlands machtig is.

[p. 22]

In de raad hebben de Nederlandstaligen geen gewaarborgde vertegenwoordiging; de verkiezingen van 1991 bezorgden hun 11 zetels en 64 zetels gingen naar de Franstaligen.

Ondanks de waarborgen, neergelegd in grondwet en wet, wordt de positie van de Nederlandstaligen in het Brusselse gewest dramatisch bedreigd. De Vlaamse regeringsleden slagen er niet in de overtredingen van de taalwet, begaan ten nadele van de Nederlandstalige bevolking - bv. bij de behandeling van patiënten in de ziekenhuizen, in de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, in het stadsvervoer, bij ambtelijke benoemingen - uit te roeien of te doen bestraffen.

Aan de society-top bevindt zich weliswaar ook een kleine Vlaamse elite - politici, bedrijfsleiders, kaderleden, hoogleraren - die over geld en sociaal prestige beschikt en die naar buiten uit het gelaat van het nieuwe Vlaanderen toont. Ook bepalen overdag tweehonderdduizend Vlaamse ambtenarenforensen mede het straatbeeld. Maar de autochtone Vlaams-Brusselse bevolking wordt geplaagd door uitdagingen en tegenkantingen die haar het leven verzuren. De elitaire club De Warande en de culturele initiatieven - dank zij overheidstoelagen bloeien de Nederlandstalige podiumkunsten - stralen niet uit naar de sociale realiteit van de Brusselse volkswijken.

Steeds meer (vooral jonge) Vlaamse gezinnen verhuizen naar Vlaanderen, wat het aantal Nederlandstaligen in het Brusselse gewest gestadig doet krimpen. Ook het Nederlandstalige onderwijs komt er in de verdrukking. Heel wat Belgische Franstalige ouders sturen hun kinderen naar een Vlaamse school, omdat te veel moslimkinderen op de Franstalige scholen zitten en er het peil doen dalen. Die francofone inbreng tast echter de identiteit van het Nederlandstalige onderwijs aan, wat de Vlaamse ouders aanzet om hun kinderen aan Vlaamse scholen buiten Brussel toe te vertrouwen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 9 oktober 1994 hebben de Vlaamse partijen in alle Brusselse gemeenten zetelverlies geleden. Zij moesten 10% inleveren van hun toch al gering aantal gemeentelijke mandaten. Vermoed wordt dat er nu nog maar 12% Nederlandstaligen in Brussel woont.

Het Nederlands, ooit in Brussel de eerste taal, zakt weg in de rij van de minderheidstalen, niet alleen onder het Frans, maar ook onder het Engels, de lingua franca van de meeste Eurocraten, diplomaten en de internationale zakenmilieus. De Vlaamse Brusselaars zijn ook niet langer de ruggegraat van de kleinhandel. Het ondernemerschap gaat in verscheidene gemeenten over in de handen van actieve, mediterrane zelfstandigen. Er ontstaat een middenstand van Marokkaanse en Turkse zelfstandigen, winkeliers en eigenaars, die de Vlaming als een vreemdeling beschouwen.

Aangezien Brussel ook de hoofdstad is van Vlaanderen - niet van Wallonië - doet dat een andere vraag rijzen: kan Vlaanderen zich een hoofdstad veroor-

[p. 23]

loven die niet alleen buiten zijn grenzen ligt, maar waar de Vlamingen een slinkende mini-taalgroep vormen?

Een soortgelijke vraag betreft ook het randgebied. In 1962-'63 kregen zes gemeenten die aan de agglomeratie grenzen maar in Vlaanderen liggen, een speciaal taalstatuut. Om de ingeweken Franstalige minderheden de kans te geven zich te integreren in de taalgemeenschap van de meerderheid, werden ‘taalfaciliteiten’ verleend. Het gemeentebestuur richtte zich voortaan tot de ingezetenen in hun taal, wat de tweetaligheid van de ambtenaren vereiste. In het onderwijs werd versterkt onderricht in het Frans gegeven; ook kon op verzoek basisonderwijs in het Frans worden georganiseerd. Wel bleef het Nederlands de interne bestuurstaal van de gemeente. Dat zogenaamde faciliteitenregime werd voor de Vlaamse promotoren - er waren ook critici die vanaf de aanvang het nieuwe regime veroordeelden - een misrekening en een teleurstelling. De Franstaligen pasten zich niet aan, maar bleven hun taal spreken en organiseerden zich ook sociaal en politiek als francofonen.

Het faciliteitenstelsel is Franstaligen naar de groene Vlaams-Brabantse gordel blijven lokken. Bij de jongste gemeenteraadsverkiezingen gingen de Franstalige partijen er daar in een dozijn wettelijk ééntalige Vlaamse gemeenten fors op vooruit. Buiten de zes faciliteitengemeenten tellen vandaag tien Vlaamse gemeenten in Brabant Franstalige gekozenen.

Nog steeds komen zich in heel wat gemeenten - niet alleen die met faciliteiten - van de Vlaamse rand rond Brussel personen en gezinnen vestigen die het Nederlands niet machtig zijn. Het betreft niet alleen Brusselaars maar ook ambtenaren van de Europese instellingen, vreemde diplomaten en kaderleden van internationale maatschappijen. In de residentiële Vlaamse gemeente Kraainem is 75% van de inwoners Franstalig.

De niet-Belgische EU-burgers zullen in het jaar 2000 overal gemeentelijk stemrecht krijgen. Het vermoeden is gewettigd dat de meesten dan een stem zullen uitbrengen op de Franstalige partijen die nu al actief zijn in Vlaams-Brabant. De Belgische taalwetgeving blijft ook dan weliswaar van kracht, zodat in de Vlaamse gemeenteraden alleen het Nederlands gebruikstaal zal zijn, maar de intrede van Nederlandsonkundige niet-Belgische EU-burgers in de gemeenteraad kan voor vervelende situaties zorgen. De Belgische overheden en politici lijken niet gevoelig voor de terechte Vlaamse bezorgdheid.

Niet alleen verschrompelt de Vlaamse gemeenschap in Brussel, zij loopt ook het gevaar een stuk van het al zo kleine Vlaamse woongebied te moeten prijsgeven aan de oprukkende francofonie.

De offensieve houding van de Franstaligen in Brussel en Vlaams-Brabant wordt met veel belangstelling gadegeslagen en gesteund door het restant van de oude burgerij in Antwerpen, Gent en sommige residentiële kustgemeen-

[p. 24]

ten, dat zich beschouwt als ‘Belgische staatsburgers en Franse cultuurdragers’ en op hun beurt op taalfaciliteiten hoopt.

In Vlaanderen groeit de ontstemming. Ook in de Belgische milieus die zich zorgen maken over de toekomst van de federale staat, neemt de bezorgdheid toe. Aan Vlaamse zijde wordt op diverse niveaus, in de politieke partijen maar ook in allerlei denkgroepen, overleg gepleegd over hoe het nu verder moet. Bij het Arbitragehof is door een veertigtal Vlaamse figuren uit de academische en culturele wereld een verzoekschrift ingediend om de wetsbepalingen die de verfransende druk op Vlaams-Brabant indirect bevorderen, te doen veroordelen. Maar het Hof heeft het verzoek negatief beoordeeld. Anderzijds vragen Franstalige groepen aan de Raad van Europa om erkenning van het recht op bestuur en onderwijs voor taalminderheden in hun taal in welk gebied ook. Een standpunt dat frontaal botst met de Vlaamse thesis - en met de taalwetgeving - die inhoudt dat Franstaligen geen taalrechten hebben in Vlaanderen. Maar aan francofone kant wordt geijverd opdat het Europese Hof van Justitie de Belgische taalwetten zou veroordelen.

Geconfronteerd met een politiek die zij als agressief ervaren stellen radicale Vlaamse kringen het probleem op scherp. Sommige koppelen de positie van de Vlamingen in Brussel aan de positie van de Walen in België: waar op federaal niveau de numerieke gelijkheid aanvaard werd ten gunste van de Waalse minderheid, moet éénzelfde pariteit spelen in Brussel ten gunste van de Vlaamse minderheid. Wat het randgebied betreft, stellen zij de afschaffing van de faciliteiten voor en plaatsen zij de Franstaligen voor de keuze: het Nederlands gebruiken in de bestuurlijke betrekkingen, of naar een ander taalgebied verhuizen.

De problematiek is conflictueus. Zij speelt in de kaart van diegenen die aansturen op de zelfstandigheid van Vlaanderen of die aandringen op een verdere staatshervorming die van België een confederatie maakt, waarin Vlaanderen, Brussel en Wallonië onderling staatsrechtelijke afspraken maken. Sommige koesteren de hoop dat Vlaanderen op termijn Brussel zal terugwinnen. Brussel heeft echter nooit tot ‘Vlaanderen’ behoort. Als Brabantse stad lag het in de zuidelijke Nederlanden. Niet de huidige Vlaamse (deel)staat maar België is, geschiedkundig gezien, de voortzetting van die zuidelijke Nederlanden. De hoop op een herovering is irreëel, irrelevant en voer voor ijle historisch-politieke bespiegelingen.

Pertinenter is de vraag: Gaat Brussel verloren voor de Nederlandse taalgemeenschap?

Vlaanderen zit niet zonder troeven. Het is niet alleen present met een prestigieuze Vlaamse elite, maar bezet ook een segment van het politieke terrein.

Met zijn ministriële wijk en twee grote kantoorcomplexen in het stadscentrum is het institutioneel spectaculair zichtbaar. Economisch is het niet weg

[p. 25]

te denken. Het Brusselse bedrijfsleven beseft trouwens dat Vlaanderen zorgt voor 70% van de Belgische uitvoer en voor 60% van het bruto nationaal produkt, en dat het stadsgewest geen belang heeft bij een scheiding.

Toch zijn het vooral Franstalige Brusselaars die de francofonie in Vlaanderen willen versterken. In hun midden worden ook de meest Vlaamsvijandige verklaringen afgelegd. Vanuit de Brusselse en niet vanuit de Waalse hoofdkwartieren van de Franstalige partijen worden rechten opgeëist voor de Franstaligen in Vlaanderen. (Van Vlaamse kant heeft men nooit rechten opgeëist voor de Nederlandstaligen in Wallonië; daar passen de Vlamingen zich cultureel aan.) De francofonen die gedreven worden door taalpolitieke motieven, en het Franstalige bedrijfsleven zitten niet op dezelfde golflengte.

Indien de spanningen zouden toenemen, is het niet uitgesloten dat Vlaanderen - om zijn invloed en de positie van de Nederlandstaligen in Brussel te redden - zijn grotere financiële en economische macht uitspeelt. Krijgt de onafhankelijkheidsgedachte een kans? Volgens aanhangers hiervan zou een zelfstandig Vlaanderen sterker staan in de relatie tot Brussel en ‘van staat tot staat’ kunnen onderhandelen zowel over economische samenwerking en eventuele financiële ondersteuning van het hoofdstedelijke gewest als over de rechten en belangen van de Brusselse Vlamingen. Het is een revolutionair scenario. Maar het uiteenvallen van België zou Wallonië en Brussel rechtstreeks of zijdelings onder het gezag van Frankrijk brengen. En dat zou ook buiten Vlaanderen, elders in Europa, op bezwaren kunnen stuiten.

Rebus sic stantibus, lijkt Brussel - dat zijn industrieel weefsel ziet verschralen en overschakelt naar een diensteneconomie - aangewezen op nauwe collaboratie met de omliggende regio's in de eerste plaats met de ruimte Antwerpen-Gent die op haar beurt aansluit op de ruimte Zeebrugge-Kortrijk-Rijsel. Dat wordt vermoedelijk het scenario voor de komende decennia. Terwijl al die factoren een debat voeden dat nog een hele tijd open zal blijven, lijken enkele vuistregels het overwegen waard:

1.

Vlaanderen dient een Brussel-strategie te ontwikkelen, ook omdat Brussel op zichzelf - als Euro-district - niet leefbaar is en Vlaanderen nodig heeft.

2.

De grenzen van Vlaanderen liggen definitief vast. Er mag niet worden ingegaan op een zoveelste voorstel om Brussel uit te breiden, bv. tot een stadsgewest met 1,6 miljoen inwoners met daarin naast de 19 gemeenten van de huidige agglomeratie (960.000 inw.), nog eens 26 Vlaamse (460.000 inw.) en 14 Waalse gemeenten (220.000 inw.). De ervaring leert dat Wallonië weigert grondgebied af te staan aan Brussel. Een nieuwe operatie - Aanhechting zou enkel de greep van een Brussel dat straks voor 90% Franstalig is, op het Vlaams-Brabantse achterland versterken.

[p. 26]

3.	Bemoeienis van een deelstaat op het grondgebied van een andere deelstaat mag niet worden gedoogd. Hetzelfde geldt voor de taalgemeenschappen, wat ‘Europa’ ook moge verordenen.
4.	Wettelijk, op het gebied van bestuur, dient Brussel een tweetalig gewest te blijven, Vlaanderen een ééntalig.
5.	Om de minorisering van de Nederlandstaligen in de Brusselse Raad te verhelpen, dient de Raad te worden opgedeeld in twee parlementen, resp. een Vlaams en een Frans, die afzonderlijk bevoegd zijn voor de persoonsgebonden aangelegenheden.
6.	Omdat Brussel en Vlaanderen op elkaar afgestemd staan, is een dialoog wenselijk tussen Vlaanderen en de Brusselse Vlamingen enerzijds, en Brussel en de Brusselse francofonen anderzijds, met het oog op culturele contacten en economische integratie.
7.	Iedere bespreking van het dossier-Brussel moet rekening houden met de evolutie naar en de mogelijke invoering van een confederaal model. De staatshervorming is nog niet ten einde.