Ons Erfdeel. Jaargang 34

Verborgen helden

J. Bernlef trok op eenentwintigjarige leeftijd naar Zweden waar hij als bordenwasser en houthakker aan de kost kwam. Het Scandinavische landschap, de gesloten eigen aard van de bewoners en het aparte leven in het Noorden fascineerden hem zozeer, dat hij er niet alleen voor het schrijven van zijn debuutbundel Stenen spoelen (1960) inspiratie uit putte, maar ook voor latere romans en verhalen, o.a. Sneeuw (1973) en Meeuwen (1975).

In 1960 keerde hij terug naar Nederland en richtte hij, samen met vrienden, Barbarber, tijdschrift voor teksten op, een tijdschrift dat de nieuw-realistische visie op kunst moest uitdragen. Ook in zijn eigen werk uit die periode is de invloed van het Nieuw Realisme voelbaar (vooral in de roman De dood van een regisseur (1968)). Hij raakt steeds meer in de ban van de, voor een schrijver, complexe verhouding tussen werkelijkheid en fictie. Want waar eindigt de realiteit en begint de kunst? Terwijl Bernlef in de jaren zestig volop experimenteert met spiegeleffecten en parallel- en raamvertellingen, valt zijn huidig werk op door een vrij eenduidige visie op de werkelijkheid (en analoog daarmee een eenvoudiger romanstructuur), nl. het feit dat elke mens via zijn eigen waarnemingen en ervaringen zijn eigen werkelijkheid vormt. Zo heeft het jongetje Michiel uit Stukjes en beetjes (1965) een totaal ander werkelijkheidsbeeld dan de ‘kunstenaar’ uit De maker (1972), wiens wereld op zijn beurt weer totaal verschilt van die van een dement wordende bejaarde in Hersenschimmen (1985). Al deze overwegingen resulteren bij Bernlef in een indrukwekkend oeuvre van vooral romans en verhalen. Voor wie het werk van J. Bernlef nog niet kent, vormt de verzamelbundel verhalen Verborgen helden (1991) een aangename kennismaking. Voor wie het grootste deel van zijn boeken al wel gelezen heeft, biedt de bundel een prettige terugblik. De

[p. 770]

J. Bernlef (^o1937).

hele evolutie van het proza van deze veelschrijver wordt samengevat via 35 verhalen uit zes verschillende bundels die verschenen van 1960 tot 1978.

De tien debuutverhalen uit Stenen spoelen vormen een ijzersterk begin en brengen de lezer meteen in de juiste stemming (ik noem het minimalistisch, een woord dat Bernlef graag gebruikt ter beschrijving van het Noordse landschap, waarvan de sfeer in de verhalen zo duidelijk voelbaar is). Bernlef toonde zich al als jong auteur een goed observator, die echter beseft dat wat hij, als mens en als schrijver, waarnemen kan, vaak slechts het topje van de ijsberg is (een bedenking die haar hoogtepunt krijgt in de roman Onder ijsbergen (1982)). Wat de mensen in het dorpje Värmland van elkaar weten, berust op praatjes en schone schijn. De ware toedracht van de gebeurtenissen (wat was de reden voor het huwelijk van Sven en Elisabeth (De naam), het isolement van Lars (De beeldhouwer)?...) zijn geheimen die slechts de betrokkenen zelf kennen.

In de verhalen uit de bundel Onder de bomen (1961) beklemtoont Bernlefs sobere schrijfwijze meer dan eens de gure desolaatheid van het landschap en de verveling die zich hierdoor van de mensen meester maakt. De lifter op weg naar A. (Onderweg) de jongen op bezoek bij een verafwonende vriend (Drie vrienden), de werkmakkers in Regen, ervaren allen hoe een troosteloos landschap op het gemoed kan werken. En ook de lezer krijgt zijn deel. De werkelijkheid is duidelijk niet wat wij dromen. Als er dan nog gaten in deze werkelijkheid, of beter in de herinnering daaraan, komen te zitten (door een kater na een nacht stevig drinken (De zakdoek), door ouderdom (De bomen) - uit de bundels De verdwijning van Kim Miller (1969) en Hondedromen (1974) - wordt het pas echt verwarrend). Dat ervaart het kleine meisje uit De Klok, wanneer ze vaststelt dat haar oma niet, zoals zij, in het heden leeft; of de bejaarde man die zijn vrouw langzaam ziet terugglijden naar de tijd waarin hun kinderen geboren werden (De geboorte). Bernlefs fascinatie voor ouderdom en dementie, die zo mooi tot uiting komt in Hersenschimmen, krijgt in deze verhalen zijn eerste vorm. Wat niet wil zeggen dat dergelijke ‘eerstelingen’ kwalitatief onderdoen voor later werk. Integendeel, met Verborgen helden bewijst Bernlef voor de zoveelste keer dat hij met recht aanspraak kan maken op de hoedanigheid een van de beste hedendaagse prozaschrijvers te zijn.

Gerti Wouters

Verborgen helden. De verhalen van J. Bernlef, Em. Querido, Amsterdam, 1991.