Ons Erfdeel. Jaargang 34

De last van leugens

Bij mijn aanstelling aan de Universiteit van Amsterdam - we schrijven 1974 - maakte ik kennis met Hans van den Bergh. Ik herinner mij een van onze eerste gesprekken waarin hij de onsterfelijke uitspraak deed: ‘Kunst komt van kunnen, want als het van willen kwam, heette het Wunst’. Te pas en vooral te onpas gebruik ik die uitspraak nog immer, en immer tot grote hilariteit van mijn studenten. Maar ze zijn het er wel mee eens: kunst komt van kunnen, - van vakmanschap, van geraffineerde misleiding, van ‘kunstgrepen’. Dat geldt voor alle ‘kunst’, dat geldt ook voor ‘literaire’ kunst.

Over literaire ‘kunstgrepen’ gaat Van den Berghs bundel De last van leugens. De ondertitel van de bundel luidt ‘Essays over literatuur’, maar dat lijkt me te bescheiden waar het om het begrip ‘essay’ gaat: Van den Bergh presenteert

[p. 766]

Hans van den Bergh (^o1932).

zich in zijn voorwoord als beoefenaar van de literatuurwetenschap, dat wil zeggen: als wetenschapper. Maar hij is een wetenschapper die van literatuur houdt. Vanuit die positie polemiseert hij tegen andere wetenschappers, in het bijzonder tegen de lieden die zich in de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig aan Nederlandse universiteiten wetenschapper noemden, omdat zij zich op zogenaamde methodologische concepten beriepen. Interpretaties van literaire werken door academici waren uit den boze, want subjectief en ‘dus’ nietwetenschappelijk. Deze doodlopende weg van de literaire ‘methodologen’ is inmiddels letterlijk doodgelopen. Hun literaire P-modellen en andere gektes liggen op de mestvaalt van de geschiedenis van de literatuurbeschouwing. En terecht.

Van den Bergh polemiseert echter ook tegen de literatuuropvatting van iemand als Karel van het Reve, die in Leiden in zijn Huizinga-lezing (1978) beweerde, dat de literatuurwetenschap nog immer niets steekhoudends over het verschijnsel ‘literatuur’ te melden heeft. Met volstrekt flauwe, in ieder geval laffe voorbeelden dacht Van het Reve zijn stelling kracht bij te zetten. ‘Doe maar gewoon, schrijf maar gewoon, - en vooral: lees maar gewoon wat er staat, dan doe je al gek genoeg’, - dat was ongeveer het credo van de professor Russische literatuur in Leiden. De vleesgeworden Nederlandse burgerman. - ‘Ik ben maar een gewone jongen uit Amsterdam-Betondorp’ - het alter ego van Multatuli's Droogstoppel, nam hier het woord. Diens, waar het literaire kunst betreft, populistische standpunt, werd hem door collega's en nadenkende recensenten overigens niet in dank afgenomen. En zijn critici hebben het gelijk aan hun kant.

Tussen de uitersten van wetenschap en subjectiviteit opereert Hans van den Bergh. Enerzijds, anderzijds, - Van den Bergh zoekt naar een middenpositie. Dat is precies wat ik in deze bundel artikelen zo waardeer: enerzijds is Van den Bergh inderdaad de literatuurwetenschapper die op zoek is naar ‘modellen’, maar anderzijds is hij de gepassioneerde lezer die verslag doet van een ‘leeservaring’. In die combinatie is hij voor mij het ideale voorbeeld van ‘de literatuurwetenschapper’.

Theorie en praktijk, - zo valt De last van leugens in te delen. In zijn meer theoretische artikelen (voornamelijk gepubliceerd in Spektator) toont Van den Bergh zich een receptie-estheticus: welke kunstgrepen van de auteur hebben welke effekten op de lezer? Zijn beste artikel in dit genre is ‘Net echt maar niet heus’ (in: Spektator 1975), - de meest coherente opsomming van literaire technieken en hun veronderstelde lezerseffekten die ik ken. Van den Bergh geeft hier een overzicht en samenvatting van de op dat moment meest recente ontwikkelingen binnen de receptie-esthetica. Hij ontwikkelt en presenteert een ‘model’ (althans een samenhangend geheel van literaire technieken) waarmee literaire teksten struktureel te analyseren zijn. Uit eigen ervaring kan ik zeggen: het theoretisch model dat Van den Bergh hier voorstelt is in de praktijk van tekstanalyse en -interpretatie een buitengewoon hanteerbaar model. Het biedt in ieder geval de mogelijkheid in een tekst een ‘kunstgreep’ te localiseren. Of die kunstgreep dan ook een ‘literaire’ kunstgreep van ‘waardevol karakter’ is, en daarmee de vraag naar ‘wat literatuur is’ oplost, - dat is een volgende vraag.

Maar op die vraag is het boek van Van den Bergh wel toegespitst. Dat is enigszins de zwakte van dit boek; het raadsel van de literatuur, - is dat immers niet het raadsel van een (blijkbaar) constante lezerssmaak voor een groot aantal teksten die ‘men’ dan tot ‘de’ literatuur, eventueel tot de ‘literaire canon’, rekent? Is dat proces van evaluatie te formaliseren, dat wil zeggen: terug te brengen tot een catalogus van een beperkt aantal ‘kunstgrepen’? Ie-

[p. 767]

dere schrijver, van sportjournalist tot copywriter, past ‘kunstgrepen’ in zijn taalgebruik toe, - en vaak creatiever dan de romanschrijver wiens tekst dan tot ‘de literatuur’ gerekend wordt. Wie ontraadselt dit raadsel?

Op het gebied van de literaire theorie (de ontraadseling van het raadsel literatuur) bevat de bundel prikkelende artikelen. De literaire praktijk wordt vertegenwoordigd door evenzo stimulerende bijdragen (veelal eerder in Tirade verschenen), over Reve (de échte: Gerard, over de humor in diens werk), over Dèr Mouw, over Vroman, over Peskens. Van den Bergh manifesteert zich in deze stukken als die gepassioneerde lezer die ook zonder de druk van wetenschappelijkheid heel goed en overtuigend verslag kan doen van wat hij ontdekt in een literair werk. Als lezer van die stukken had ik soms een ‘aha-Erlebnis’, maar vaker kreeg ik het gevoel meegesleept te worden in nog onbekende gebieden. Ik pakte nog eens de originele tekst erbij, vergeleek, en dacht... zo kan het (dus) ook. Alle fraaie theorieën over de receptie-esthetica ten spijt: interpretaties van een intelligente en erudiete lezer, die in ruimste zin kennis heeft van de literatuur en haar geschiedenis, - wat zijn die heerlijk om te lezen!

De last van leugens is een meerzinnige titel. Het boek gaat over de literatuur, over schrijvers die de werkelijkheid ‘liegen’, en daarvan weet hebben. Maar het gaat ook over lezers, die (zouden moeten) weten dat alles wat zij lezen ‘net echt is, maar niet heus’. En het gaat - misschien iets te nadrukkelijk - over de lezer die ook literatuurwetenschapper is (of wil zijn): Hans van den Bergh. Hij besluit zijn bundel artikelen met een niet eerder gepubliceerde beschouwing: ‘De brede en de smalle weg’, en daarin verloochent hij zijn ambitie niet, getuige de ondertitel: ‘Naar een definitie van literatuur’. Het (wetenschappelijk) bloed kruipt waar het niet gaan kan: er moet een formele omschrijving van het begrip ‘literatuur’ komen. Blijkens de omvangrijke bibliografie bij dit artikel heeft Van den Bergh zich grondig georiënteerd in ook de meest recente publikaties over deze problematiek. Hij reageert op alle opvattingen alvorens hij conclusie trekt; dan komt hij tot de volgende begripsafbakening van literatuur: ‘Zij omvat het geheel van teksten, gekenmerkt door schoonheidspretenties en het boven omschreven karakter van pseudo-mededeling, die een specifieke werking uitoefenen door een samengaan van evocatief taalgebruik en een bijzonder soort waarheidsclaim op grond waarvan de tekst als waardevol wordt ervaren’.

Tja, dat had ik intuïtief nu altijd al gedacht: sommige teksten raken mij diep omdat zij op wonderschone wijze een talige wereld verbeelden die mij diep raakt. Zulke teksten heb ik dan ook altijd ‘literaire’ teksten genoemd, minstens omdat ze met ‘kunst’ te maken hadden, want als ze met ‘willen’ van doen hadden...

Ik liet niet, wanneer ik stel dat Hans van den Bergh met zijn bundel artikelen De last van leugens een getrouwe afspiegeling geeft van ontwikkelingen in de (traditionele) literatuurwetenschap van de afgelopen twintig jaar. Ontwikkelingen die het verschijnsel ‘literatuur’ in veel opzichten toegankelijker hebben gemaakt. Dat maakt deze bundel tot een buitengewoon waardevol boek. Maar wie het laatst liegt, liegt het best: Hans van den Bergh blijft in eerste instantie gewoon een ‘ideale lezer’.

Frans de Rover

hans van den bergh, De last van leugens, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1991, 288 p.