Ons Erfdeel. Jaargang 34

Witte bloemen voor een engel

Met Witte bloemen, de jongste dichtbundel van Peter Verhelst, is het niet anders gesteld dan met de gemiddelde poëziebundel die zichzelf tegenwoordig ernstig neemt. Nog voor de lezer het eerste vers onder ogen krijgt, wordt hij aangesproken door een flaptekst die aangeeft hoe de betreffende teksten gelezen (en geëvalueerd) willen worden. In dit specifieke geval luidt het bijvoorbeeld, dat de bundel integraal handelt over de Franse symbolistische en decadente dichter Charles Baudelaire, en vooral over diens tumultueuze liefdesleven. Dergelijke begeleidende uitspraken fungeren weliswaar als een oriënterend hulpmiddel bij de lectuur, maar anderzijds vormen ze een zeker obstakel voor de eigen creatieve leesact. Bovendien is, zeker hier, die gedetailleerde encyclopedische informatie niet eens onontbeerlijk. De gedichten zelf bevatten

[p. 760]

Peter Verhelst (^o1962).

ruimschoots voldoende aanduidingen, en voorts kan de geïnteresseerde lezer het best zelf te rade gaan bij een van de talrijke voorhanden zijnde Baudelaire-biografieën.

Witte bloemen is dus opnieuw een poging om, via poëzie, een eigenzinnige biografie te construeren; een soortgelijk project lag ook al ten grondslag aan sommige gedichten van Hertmans en aan Spinoy's recente Susette. Verhelst maakt duidelijk deel uit van die beloftevolle jonge Vlaamse dichtersgeneratie - getuige ook zijn deelname aan het recente poëticanummer van Yang - zij het dat hij tot dusver enigszins in de schaduw van zijn succesvolle soortgenoten bleef. Toch toonde Peter Verhelst met zijn vorige bundels, Obsidiaan en Otto, reeds overtuigend dat hij goede poëzie kan schrijven. En Witte bloemen kan, wat mij betreft, gelden als het voorlopige hoogtepunt in die literaire carrière.

In het licht van die vorige bundels hoeft de keuze voor een figuur als Baudelaire geenszins te verbazen. Wat Verhelst als dichter fascineert, zijn juist de extreme ervaringen van het bestaan, de bizarre zone waar het menselijke verlangen en het louter driftmatige in elkaar dreigen om te slaan. Gewelddadigheid en seksualiteit - en speciaal de verwevenheid van beide in de sado-masochistische component - vormen als het ware de grondleggers van zijn poëzie. Het losbandige leven en werk van Baudelaire vormde bijgevolg een aangewezen vertrekpunt om die ‘geliefkoosde’ thema's aan te boren.

De globale structuur van de bundel is in dat verband al typerend. Het chronologische levensverhaal van Baudelaire wordt omkaderd door enkele raamteksten, waarin de Franse dichter op ontluisterende wijze wordt geportretteerd aan het eind van zijn leven. Ten gevolge van een beroerte is het hoofdpersonage dan nog nauwelijks in staat om één enkel woord te stamelen of zijn gedachten ook maar enigszins te ordenen. Enkel de veelbesproken kreet crénom komt nog over zijn lippen: ‘Bloot onder de regen van uw gebeden, / een hoofd vol inktzwart gif dat schrijft / crénom crénom crénom crénom crénom crénom’ (p. 35). Vanaf de aanvang vergelijkt Verhelst trouwens zijn wezenloze protagonist met een doodshoofdvlinder, ‘Geprikt op de stoel, vingers in de leuning’ (p. 7), en in het slotgedicht is zelfs onthutsend ironisch sprake van de elektrische stoel:

(...) Hoofd en kuiten
geschoren. Een stalen riem rond de borst,
aan handen en voeten gebonden. Je kunt er niet onderuit.
Die glimmende helm op je kop.

We zijn zo klaar,
nog even dit: je leven schoot voorbij als een film
in je hoofd en wat je zag was slijk
en slijk en slijk.

Nu nog een zoen op je buik.
De hendel haal ik wel voor je over en daar ga je,
lieverd. Zon die je bent.

(‘Enfin (Charles Soleil)’, p. 41).

Aan die volstrekte anticlimax gaan een aantal liefdesescapades vooraf, die eveneens worden opgeroepen in termen van lichamelijk en psychisch bederf (syfilis, alcoholisme, drugs), agressiviteit en verregaand masochisme: Baudelaires seksuele initiatie door de loensende prostituée Sara, zijn passionele verhouding met de mulattin Jeanne Duval, zijn verafgoding van Apollonie Sabatier...

Onveranderlijk wordt de extatische passie ten top gedreven én wezenlijk aangetast door het destructieve en het satanische van de drift. Voor die onconventionele visie vond Verhelst vanzelfsprekend steun bij de teksten van Baudelaire zelf, waaraan geregeld wordt gerefereerd; de metafoor van het schrijven (als steekwapen, als fallus...) is trouwens een onderliggend motief in de bundel. Om het even welk gedicht kan die geperverteerde thematiek illustreren. Ik citeer bij wijze van voorbeeld slechts het geslaagde vers

[p. 761]

‘Cher Charles (kattebel)’ (p. 15), waarin Sara aan het woord wordt gelaten:

De bloemen die ik was. En jij nu, Charles,
liggend over de rand van de wastafel,

me je tranen aanbieden.

Het witte

van je benen en het grauwe van je

hemd.

Je doet je mond slechts open voor een lepel
ether. De ivoren paternoster om je arm
af te binden knispert tussen je tanden, dan mijn rug
op, pijnbloemen slaan.

Vroeg rijp, vroeg rot
en ik die bloeide op mijn twaalfde. Jij daar,
op je knieën, proef eens van de dollekervel die ik ben.

Op zich beschouwd kan een dergelijk vers beslist overtuigen. Het probleem is echter dat Verhelsts wijze van schrijven na een tijdje dreigt te vermoeien, doordat de dichter met zijn talenten woekert: de expansieve schriftuur en de vele variërende herhalingen worden als het ware bomen waardoor de lezer het bos nog maar nauwelijks kan zien. Toch kan er niet de minste twijfel over bestaan dat Peter Verhelst een erg talentrijk dichter is, die opvalt door zowel zijn stilistische kwaliteiten als zijn eigengereide visie. Met zijn extreme belangstelling voor het gewelddadige, het beangstigende en het erotisch-fantasmatische zet hij als geen andere jonge dichter de ambitieuze lijn voort van Hugues C. Pernath. Ook stilistisch herinnert zijn lyriek trouwens aan dat grote voorbeeld, met een voorkeur voor aanvullende voorzetselbepalingen, bezwerende imperatieven en een harde beeldspraak.

Vrijwel gelijktijdig met Witte bloemen verscheen van Peter Verhelst bij uitgeverij Yang, in een meer bibliofiele uitvoering, ook het lange episch-lyrische gedicht Angel. De aanduiding ‘episch-lyrisch’ is in dit geval echter misleidend, aangezien de dichter - geheel aansluitend bij de conventies van het postmodernisme - zelf de verhaaldynamiek en de waarheidsaanspraken van zijn tekst constant bespeelt en demonteert. Bijgevolg bestaat Angel uit een veertiental fragmenten die weliswaar tekstueel nauw samenhangen maar niettemin onmogelijk als één coherent verhaal kunnen worden gelezen. In dit literaire labyrint wordt erg veel gesuggereerd, maar haast niets staat onwrikbaar vast. Misschien handelt het gedicht over een vrouw (een hoer?) die mogelijk rondwandelt met een kind (een pop, een waanbeeld?) in een tas en wellicht uiteindelijk sterft (wordt vermoord, zelfmoord pleegt?). Zelfs de naam van het hoofdpersonage is hoogst ambivalent, aangezien Angel zowel ‘angel’ als (in het Spaans of het Engels) ‘engel’ kan betekenen.

Door het vakkundig aanwenden van dergelijke verhullende strategieën wordt de argeloze lezer bewust doorlopend op het verkeerde been gezet; hij aarzelt allicht tussen een zich creatief uitgedaagd weten enerzijds en verwarde frustraties anderzijds. Bij zoveel verbaal raffinement moet men dan wel noodgedwongen enigszins beduusd achterblijven. Gelukkig is er ook hier het houvast van een paar weerkerende grondthemas': de hechte verwevenheid van agressie en seksualiteit (zo langzamerhand hét kenmerk van de lyriek van Peter Verhelst), de oedipale thematiek met het hoogst ambivalente moeder- en vrouwbeeld, en daarnaast uiteraard het spel met taalregisters, stijlen en citaten. Het is ongetwijfeld heel wat voor een jong dichter, maar desondanks heb ik de indruk dat Verhelst ook hier wat greep mist op de thema's die hij wil doorgronden, dat hij zich nog te zeer verliest in stilistische woeker. Anderzijds mag men evenwel niet uit het oog verliezen dat het hier om een weloverwogen poëticale keuze gaat; de dichter weigert gewoonweg te kiezen tussen ideeën en woorden, tussen waarachtigheid en pose, kunst en kitsch. Niet toevallig doet Angel dan ook herhaaldelijk denken aan de bizarre en hoogst verwarrende soapserie Twin Peaks van de postmoderne cineast David Lynch. Toch blijft Verhelsts gedicht ook in dat poëticale perspectief enigszins in de schaduw staan van het meesterlijke Pornschlegel-gedicht van Dirk van Bastelaere.

Dat niet onverdeeld gunstige eindoordeel belet echter niet dat Angel in zijn genre een aantal fraaie hoogstandjes bevat. Omdat te illustreren citeer ik slechts het korte tweede fragment, waarin het hoofdpersonage nader wordt voorgesteld. In amper tien regels wordt hier een uiterst complexe, intrigerende wereld opgeroepen. Er staat allereerst wat er staat, maar er staat tegelijk ook zoveel meer, bijvoorbeeld al door de allusie op de castrerende vrouw (het beeld van de schaar) en de opvallende (ook stilistische) aankleding.

De wekker keilt een koude washand op haar rug.
De douchecel in voor het wisselbad, misschien wat knoeien
voor de spiegel; door de deurkier vlamt een flinterdunne jurk op
rond het silhouet met hoge kousen. Spijkerhakken -
kan ze prikken als het moet. Zoals de open benen van een schaar
begint haar naam. Acht uur. Angel groet de spiegel
en verdwijnt met nieuwe lippen, katteogen, pakje sigaretten,
borsten. Op haar rug kleeft er een man met zijn gehijg
maar als ze omkijkt is er niemand. Rustig nou.
Het dode kind in de tas laat haar rondjes lopen.

Dirk de Geest (N.F.W.O.)

peter verhelst, Witte bloemen, Manteau, Antwerpen/Amsterdam, 1990.
peter verhelst, Angel, Yang, Gent, 1990.