Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 758]

Culturele Kroniek

Literatuur

Jacques Kruithof als essayist

Evenmin als de levende genres van de poëzie en de roman laat het literaire essay zich in een definitie omschrijven. In eerdere beschouwingen daarover heeft Jacques Kruithof het principieel onderscheiden van het artikel, de studie en de kritiek, en in de inleiding van zijn nieuwe boek De eenzame in de herfst legt hij nogmaals de nadruk op dat eigen karakter: ‘Evengoed als een gedicht, roman of verhaal is het de uitdrukking van het “innere Leben”: een proberende, een essayistische’. De essayist benadert zijn onderwerp van verschillende kanten zonder het in zijn geheel te vatten, hij behandelt het op een vrije, persoonlijke manier waarbij hij, over anderen schrijvend, ook steeds zichzelf in beeld en dus in het geding brengt. De goede essayist is een goed schrijver, niet het minst in de stilistische betekenis van het woord, en hij is bovendien een goede lezer, die als zodanig ‘al lang tot een kleine elite behoort’. Deze aanhaling komt uit het essay over George Steiner, waarin wordt aangetoond dat ‘de referenties aan andere literatuur, kunst, muziek, filosofie en geschiedenis onverbiddelijk duidelijk maken dat van de lezer belezenheid en eruditie verwacht worden’. In al deze opzichten levert Kruithof de proef op de som van zijn stellingen. Met elk nieuw werk krijgt het innerlijke zelfportret ook duidelijker contouren. Daarom is het goed zijn laatste boek te lezen in samenhang met zijn eerder essayistisch werk en met zijn roman Het lied van de houtduif uit 1989.

Zo scherp en afkeurend als Kruithof kan zijn in zijn kritieken, zo begrijpend, welwillend en instemmend is hij in zijn essays, en dat komt omdat hij daarin uitsluitend auteurs en werken behandelt die hem boeien, die zijn goedkeuring wegdragen en waarmee hij op de een of andere manier verwantschap voelt. Het zijn dan ook niet de geringsten: de gebroeders De Goncourt, Herman Gorter, Robert Musil, Carry van Bruggen, J. Slauerhoff, Max Frisch, Danilo Kiš, Monika van Paemel, H.C. ten Berge en George Steiner. Daarenboven huldigt hij daarbij het principe ‘dat men een schrijver onveranderlijk ernstig dient te nemen op het niveau van zijn beste werk; wie kwaad wil, kan aan de hand van jeugdzonden, schrijfsels om den brode en minder geslaagde produkten iedereen voor schut zetten’. Eerlijke solidariteit met vakgenoten die de moeite waard zijn dus, en de overtuiging, dat iedere schrijver het recht heeft op zijn merites te worden beoordeeld: deze uitgangspunten geven de toon aan. Die toon klinkt door in een onberispelijke, heldere en snedige stijl vol treffende zinnen en formuleringen, die het lezen ook in dit opzicht tot een waar genoegen maken.

Het lijstje van de opgesomde

Jacques Kruithof (^o1947).

auteurs zou de indruk kunnen wekken, dat het in De eenzame in de herfst om een willekeurige bundeling van aparte stukken gaat. Dat is volstrekt niet zo, want een aantal telkens weer terugkerende motieven en kruisverwijzingen geven het boek een stevige innerlijke samenhang, waar de lezer gaandeweg achter komt. Zo'n motief, een hoofdmotief eigenlijk, is dat van de mythische oorsprong van de literatuur. Het wordt uitvoerig aan de orde gesteld in het essay ‘De bronnen van het bestaan’ naar aanleiding van de heruitgave van H.C. ten Berges verzameling ‘Mythen en fabels van noordelijke volken’, door Kruithof mooi gekarakteriseerd als ‘een vorm van conserveren, een literaire Green Peace-actie om de mythologie van een verdwijnende beschaving te bewaren’. Met de harde en primitieve levenswijze en de daarmee verbonden schriftloze cultuur van de polaire volkeren

[p. 759]

heeft de moderne westerse schrijver feitelijk niets meer gemeen, maar toch voelt hij er zich op een vreemde manier mee verwant. Die exotische vertellingen stammen uit een verre tijd, die nog dicht bij de oorsprong stond en waarin de rol van de dichter en de verteller nog jong en vol betekenis was. Lezing ervan geeft voedsel aan nostalgische gevoelens, waar Kruithof zich vatbaar voor toont. Maar die gevoelens zijn geen valkuil, ze scherpen vooral de tegenstellingen aan tussen vroeger en nu, waaruit de positie en de taak van de hedendaagse schrijver duidelijker naar voren komen, en om dit laatste is het Kruithof herhaaldelijk te doen. Zo ligt het volgens hem voor de hand, dat kritiek op de huidige wereld op zoek gaat in de arcadische traditie naar waardevolle, door ons uit het oog verloren elementen. Maar een aantal tegenstellingen blijft essentieel en onherroepelijk. Losgerukt uit de beslotenheid van de oude cultuurgemeenschap, vertegenwoordigt de moderne schrijver een individualistische beschaving, die meer aangewezen is op vragen dan op antwoorden, en in deze situatie heeft zijn ambacht ook iedere externe betekenis verloren. Kunst in de moderne zin van het woord kan alleen bestaan als ze niet wordt belast met een vast wereldbeeld, een doctrine of pragmatische rol.

Een treffend geval van de tegenstrijdige en afwijzende verhouding van de moderne schrijver t.o.v. zijn maatschappelijke en culturele omgeving, wordt beschreven in het essay over het Dagboek van de gebroeders De Goncourt. Uit het levendige portret dat Kruithof met kennelijke sympathie van hen schetst, komen zij naar voren als behept met precies dezelfde kenmerken van een hyperverfijnde, nerveuze geest en ziekelijke melancholie waarom zij hun tijd, als decadent, misprezen. Kruithof houdt van hen, niet omwille van hun naturalistisch programma, waarvan Zola overigens eerder de titelhouder is geworden, maar omdat zij zich levenslang ‘zo dwaas, zo onstuimig en zo verliefd’ hebben gedragen in het najagen van artistieke schoonheid. In onze eeuw manifesteert de onzeker geworden, vereenzaamde en op zichzelf aangewezen positie van de moderne schrijver zich bij uitstek in autobiografisch gericht werk, waarin ondervraging van en kritische reactie op de wereld en het leven samengaan met zelfbeschouwing en het ontwerpen van een mogelijk ‘ik’. Kruithof is zelf een auteur van dit type, en het is dus geen wonder, dat in dat opzicht zijn hart uitgaat naar schrijvers als Max Frisch, Monika van Paemel en Robert Musil, bij wie hij allerlei herkenningspunten tegenkomt. In het stuk over het Dagboek 1946-1949 van Max Frisch toont hij aan, hoe het fragmentarische, verbrokkelde wereldbeeld in contrast met de gesloten eenheid van vroeger bij de toen nog jonge Zwitserse auteur weerspiegeld wordt in een overeenkomstige kunst- en literatuuropvatting, waarin de opengehouden ‘mogelijkheid’ belangrijker wordt geacht dan het voltooide werk. Monika van Paemels grote roman De vermaledijde vaders wordt grondig geïnterpreteerd als het werk van een auteur in de modernistische traditie, die te midden van en onder afkeuring van de ‘herenmaatschappij’ zich volledig aangewezen voelt op zichzelf en haar eigen creatieve middelen. Het thema van haar boek is een individuatie, die gepaard gaat met moeizame reflectie, onenigheid en niet zelden wanhoop. De autobiografie is dan niet op te vatten als een verslag of reconstructie, maar als een ontwerp van een eigen leven, dat het leven pas werkelijk construeert: ‘Als we vertellen maken we onszelf’. Hoezeer de ervaring van versplintering beleefd kan worden als de omkering van een diep en onuitroeibaar verlangen naar vereniging en eenheid, is het centrale gegeven van het essay ‘Tussen twee werelden’ over Musil. Ten aanzien van diens magistrale oeuvre stelt Kruithof vast dat ‘in deze ontkerstende wereld de mystiek vreemd genoeg een dominant gegeven is in de literatuur’. Het is een mystiek waarin de christelijke leer of welk systeemdenken dan ook geen rol van betekenis meer spelen, maar wel een zoeken naar ‘de andere toestand’, de beleving van het onzegbare in een hogere synthese, die wezenlijk blijft voor wat je niet anders kunt noemen dan het eeuwige menselijk tekort.

De laatste afdeling van Kruithofs bundel gaat over moderne muziek waarbij teksten worden gebruikt en die zodoende ook een literair aspect vertoont. In drie boeiende en instructieve essays wordt vanuit die optiek werk van Arnold Schönberg, Olivier Messiaen en Mauricio Kagel belicht. Ik vind het jammer dat ik er hier niet nader op in kan gaan, vooral ook omdat via herhaalde verwijzingen de verbinding van literatuur en muziek een van de leidmotieven van het hele boek is. Een boek vol essayistiek van de bovenste plank.

Paul de Wispelaere

jacques kruithof, De eenzame in de herfst. Essays over Musil, Slauerhoff, Schönberg en anderen, Amsterdam, De Bezige Bij, 1990, 237 p.