Ons Erfdeel. Jaargang 34

De artistieke relaties tussen Amsterdam en Venetië

De historische en kunsthistorische relaties zoals die in het verleden hebben bestaan tussen Amsterdam en Venetië waren het afgelopen voorjaar aanleiding tot een groot aantal tentoonstellingen en manifestaties in Amsterdam. De tentoonstelling Rondom Rembrandt en Titiaan. Artistieke relaties tussen Amsterdam en Venetië in prent en tekening, gehouden in Museum het Rembrandt-huis, was daar een van.

In de bij de tentoonstelling verschenen gelijknamige catalogus, geschreven door Bert W. Meijer, wordt de opzet van de tentoonstelling als volgt verantwoordt: ‘Relaties en wisselwerkingen tussen kunst en kunstenaars in Amsterdam en Venetië vormden de leidraad bij de samenstelling van tentoonstelling en catalogus. Uitgaande van Titiaan en Rembrandt, die als belangrijke polen van absorptie en uitstraling een fundamentele positie innamen, komen kunstenaars aan de orde die in de direkte of minder direkte omgeving van deze twee groot-meesters werkzaam waren’.

Gekozen werd voor het belichten van de periode 1500-1700, en voor een concentratie op prenten en tekeningen. Dat door het niet opnemen van schilderijen (om organisatorisch-praktische redenen) het met name in de zestiendeeeuwse Venetiaanse schilderkunst zo belangrijke element van kleur in de catalogus nauwelijks aan

[p. 607]

bod komt, is voor de samenstellers geen bezwaar: prenten en tekeningen kenden in de betreffende periode een grote verspreiding, en vormen daarom ideaal materiaal voor een onderzoek naar de artistieke relaties tussen twee ver van elkaar verwijderde culturele centra.

De catalogus laat zien dat de wisselwerkingen en relaties talrijk en van velerlei aard waren. Dat veel Nederlandse en Vlaamse kunstenaars in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw naar Italië trokken om hun opleiding af te ronden is vrij bekend, evenals het feit dat zij na terugkomst in hun vaderland vaak als ‘lanteerndrager’ fungeerden, zoals Karel van Mander dat noemde, omdat zij in hun werk de in Italië aangeleerde vernieuwingen toepasten. Maar dat veel Italiaanse kunstenaars op hun beurt werden beëinvloed door hun collega's uit het Noorden is minder bekend.

Titiaan en Rembrandt

Belangrijkste kunstenaar in de vroegere periode was Titiaan (ca. 1490-1576), die het grootste deel van zijn loopbaan in Venetië werkzaam was. In zijn werk zijn motieven te vinden die herleidbaar zijn tot prenten van Lucas van Leyden (1489 of '94-1533) en tot vijftiende-eeuwse Vlaamse schilders. Daarnaast had hij op zijn zeer produktieve atelier enkele Noordelijke kunstenaars in dienst, volgens Vasari ‘enige uitstekende Noordelijke schilders van landschap en vegetatie’ Het Nederlands-Vlaamse landschapsschilderen stond in Italië in hoog aanzien. Deze specialisten, Lambert Sustris was een van hen, waren onder andere verantwoordelijk voor de landschapsachtergronden in veel van Titiaans schilderijen. Door de samenwerking van Titiaan met deze schilders ontstond er een mengvorm van het Nederlands-Vlaamse landschap met het Venetiaanse geschilderde landschap. Interessant is dat deze stijl in Venetië ingeburgerd raakte en door schilders als Jacopo Bassano (1515 /16-1592) verder werd uit gewerkt, waarna Rembrandt in de zeventiende eeuw hieruit weer elementen overneemt.

De uitstraling van Titiaans werk naar het Noorden had vooral later plaats. Zijn schilderijen werden in de zeventiende eeuw in geheel Europa hoog gewaardeerd. In Holland bevonden deze schilderijen zich in een aantal belangrijke verzamelingen, zoals die van de gebroeders Reynst, Alfonso Lopez en Lucas van Uffel. Rembrandt (1606-1669) kende veel van deze werken uit eigen waarneming. In 1637 en 1639 was hij aanwezig toen in Amsterdam, toentertijd een centrum van internationale kunsthandel, de verzameling van Lucas van Uffel openbaar werd verkocht. De andere verzamelingen heeft hij waarschijnlijk bezocht. Ook bezat Rembrandt enkele schilderijen van Venetianen - Giorgone, Palma Vecchio en Jacopo Bassano - en een boek ‘seer groot met meest alle de wercken van Titiaan’. Voor Rembrandt en andere kunstenaars die niet de reis naar Italië ondernamen was de aanwezigheid van Italiaanse schilderijen, prenten en tekeningen in Holland natuurlijk de aangewezen weg om kennis van dit werk te nemen.

Het is fascinerend om te bemerken hoe Rembrandt voor een prent met een voorstelling van een atelier met schilder en model aan een prent van Jacopo de ‘Barbari’ ontleende (cat. 55), voor een landschapstekening de visie op landschap van Titiaan in zich opnam en verwerkte (cat. 56), en voor een ets met de Heilige Hieronymus in een landschap motieven aan Titiaan ontleende (cat. 57). Bij deze laatste ontlening maakte Rembrandt gebruik van een tussenstap: een prent van de Moordnederlandse graveur Cornelis Cort, die in 1565 in Venetië prenten had vervaardigd naar beroemde schilderijen van Titiaan.

De andere kunstenaars

Cornelis Corts prent uit 1565 geeft al aan dat ook in de periode tussen Titiaan en Rembrandt allerlei wisselwerkingen hebben plaatsgevonden. Hendrick Goltzius bezocht Venetië in 1590, en zijn prenten waren nog tijdens zijn leven populair ontleningsmateriaal voor Venetiaanse kunstenaars. Elementen uit de vanaf het midden van de zestiende eeuw populaire keuken- en marktstukken van Noordelijke schilders als Pieter Aertsen en Joachim de Beuckelaer werden door de Venetiaan Jacopo Bassano en zijn zoons toegepast in bijbelse en mythologische voorstellingen.

Noordnederlandse schilders als Andries Both en Thomas Wijck zorgden er in de zeventiende eeuw voor dat genres die tot dat moment voornamelijk in hun vaderland geliefd waren ook gewaardeerd gingen worden door Italiaanse verzamelaars. De uit Amersfoort afkomstige Gaspar van Wittel werkte vanaf 1674 tot zijn dood in 1736 in Rome en Venetië, noemde zich Gaspare Vanvitelli, en gaf een belangrijke stimulans aan de ontwikkeling van het Venetiaanse vedute, dat beroemd zou worden door achttiende eeuwse schilders als Canaletto en Guardi.

Presentatie

De teksten in de catalogus worden gepresenteerd op een wijze die het mogelijk maakt deze te lezen als een min of meer doorlopend, chronologisch verhaal. Na een zeer korte inleiding volgen 74 catalogusteksten, afgewisseld door beknopte kunstenaarsbiografieën. Al deze teksten geven informatie die voornamelijk geconcentreerd is op het begrip van het betreffende kunstwerk dan wel kunstenaar in relatie tot het hoofdthema van de tentoonstelling. Een nadeel van deze vorm van presentatie is dat je als lezer soms het gevoel krijgt dat je de informatie wat al te veel versnipperd krijgt aangereikt. Het aantrekkelijke daarentegen vind ik dat door het veelvuldig verwijzen naar andere in de catalogus opgenomen werken je als het ware op een ontdekkingstocht door het onderwerp wordt meegenomen, kris-kras door de catalogus.

[p. 608]

Het enige minpunt in de presentatie is het ontbreken van afbeeldingen van kunstwerken waarnaar wordt verwezen. Waarschijnlijk zou het te kostbaar zijn geworden deze alle af te beelden, maar nu ontgaat je als lezer regelmatig een deel van het verhaal, daar je niet altijd in de gelegenheid bent afbeeldingen van die werken, die wel keurig in de noten aangegeven worden, op te zoeken.

Peter van der Ploeg

bert w. meijer, Rondom Rembrandt en Titiaan. Artistieke relaties tussen Amsterdam en Venetië in prent en tekening, SDU Uitgeverij, 's-Gravenhage, 1991.

Menso Kamerlingh Onnes, ‘Portret van Jenny Kamerlingh Onnes’, 1888, olie op doek, 189 × 137 cm., Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden.