Ons Erfdeel. Jaargang 34

Beeldende kunst

‘De hulpbehoevende mecenas’

De Italiaanse beeldhouwer Benvenuto Cellini verzucht in zijn memoires ‘Ik wist toen echter nog niet dat deze vorst er vooral op uit was goede zaken te doen en dus onderhandelde ik met hem als met een hertog, zonder op kleinigheden te letten, en niet als met een koopman’. Het gaat dan om geld dat Cellini voor zijn prachtige Perseusbeeld in Florence van zijn mecenas Cosimo I, hertog van Toscane moet krijgen en niet, of niet voldoende, krijgt. Had de flamboyante en aggressieve Cellini in deze tijd geleefd, hij had het leven niet makkelijker gevonden. De hertog van toen is de overheid van nu. Gul met woorden en karig met centen, voortdurend balancerend op de rand van wat met het oog op cultureel prestige moet en wat net niet meer nodig is. Bang voor grootse gebaren, maar beducht voor a-cultureel versleten te worden. Behoudend in alle opzichten, soms zelfs in de goede.

De Boekmanstichting publiceerde op initiatief van het Prins Bernhard Fonds het boek De hulpbehoevende mecenas: particulier initiatief, overheid en cultuur, 1940-1990.

In een viertal essays en een slotbeschouwing wordt een overzicht gegeven van het kleine maar weinig overzichtelijke terrein van de cultuur, waar overheid en particulier initiatief elkaar raken, overlappen, missen, botsen en onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Achtereenvolgens worden de letteren, de musea voor beeldende kunst, de podiumkunsten en de monumentenzorg behandeld.

In het essay van K. Bruin over de letteren wordt de titel van het boek verklaard. 15 januari 1963 stuurt een actiecomité van schrijvers een memorandum met de titel ‘de hulpbehoevende mecenas’ aan de regering. In deze tijd waarin de verzorgingsstaat vorm begint te krijgen vragen de schrijvers in het stuk onder meer om ondersteuning door de overheid. Die voelt daar weinig voor en verklaart dat een staatsinkomen voor schrijvers ‘onder andere in strijd zou zijn met de aard van het vrije beroep’. De schrijvers dreigen het boekenbal te boycotten als er niet snel aan hun eisen wordt tegemoetgekomen. En de actie leidt snel tot resultaat. Er wordt gesuggereerd dat de koningin hoogstpersoonlijk een oplossing heeft afgedwongen door te verklaren dat zij niet naar het boekenbal zou komen als de zaak niet was opgelost. Hoe dat ook zij, in juli 1965 werd de Stichting Fonds voor de Letteren opgericht.

Pas in 1985 werd aan een andere eis van de letterkundigen tegemoet gekomen, en werd het leenrecht wettelijk geregeld. Voor elke keer dat een boek wordt uitgeleend krijgt de schrijver (en de uitgever) een bepaalde vergoeding. Dat leengeld wordt voor een gedeelte door de rijksoverheid en voor een gedeelte door de bibliotheken bekostigd.

Het belang van particulier initiatief bij cultuurbehoud wordt in het laatste deel van Bruins verhaal geïillustreerd met een casestudy. Het betreft de uitgave van de volledige werken van Multatuli door Geert van Oorschot, bezorgd door Garmt Stuiveling. Het is een boeiend, vermakelijk en soms ergerniswekkend verhaal. De droogstoppelarij van de verschillende Nederlandse overheden is soms niet voor te stellen, en het is te danken aan het doorzettingsvermogen en de doordrammerij van Van Oorschot (die op een gegeven moment zelfs beslag moet laten leggen op de auto van de Indonesische ambassadeur om aan het geld te komen dat de Indonesische regering hem via intekening op 7 luxe exemplaren van de verzamelde werken schuldig was) dat die wetenschappelijke uitgave er ooit kwam, en dat de overheid uiteindelijk in de veertig jaar dat het project nu loopt in totaal voor zes en een halve ton subsidie verleende.

In het artikel van Bram Kempers, dat de titel ‘Aandelen in onsterfelijkheid’ heeft meegekregen, wordt het museaal mecenaat van particulieren en overheid behandeld.

Achtereenvolgens komen aan de orde: het stichten van musea, donaties en legaten, bruiklenen, fondsen en netwerken van adviseurs, verenigingen van vrienden, sponsoring van bedrijven en tot slot beleid. Deze in feite chronologische behandeling van fenomenen uit het Nederlandse museumwezen leest toch niet als een geschiedenis. Eerder als een overzicht van de stand van zaken, verklaard vanuit historisch perspectief.

Zo komt bij het stichten van musea het museumplein in Amsterdam ter sprake, dat je als een model zou kunnen zien van museumland Nederland. Het Rijksmuseum met het rijk als voornaamste initiatiefnemer, maar wel rijkelijk bijgestaan door particulieren, het Stedelijk Museum, gesticht door de gemeente Amsterdam om enige legaten en bruiklenen in onder te brengen, het Van Goghmuseum, dat voortkwam uit het particulier initiatief van een hoge ambtenaar met vele functies, en het Museum Overholland, dat werd gesticht door de zakenman en verzamelaar C. Braun vormen de voorbeeldige melange van particulier initiatief en overheidsstreven. Die illusie van voorbeeldigheid wordt natuurlijk wel een beetje verstoord door de affai-

[p. 604]

re rond Museum Overholland in het Van Goghjaar 1990.

De rol van de Vereniging Rembrandt mag niet onbesproken blijven. Die eerbiedwaardige vereniging (opgericht in 1883) is hèt nationale fonds actief op het gebied van de beeldende kunst. Sinds de jaren zestig draagt het Prins Bernhard Fonds, dat zijn inkomsten voor een belangrijk deel uit de lotto- en totogelden haalt, een deel af aan de Vereniging Rembrandt die daarmee de inkomsten uit contributies, giften en legaten aanvult. Vrijwel iedere belangrijke aankoop van Nederlandse musea op gebied van de beeldende kunst wordt gedaan met steun van de vereniging Rembrandt, die niet alleen een financiële bijdrage levert, maar ook een houvast biedt voor wervingsacties onder verenigingen van vrienden, plaatselijke notabelen en dergelijke. Het belang van zulke netwerken is niet te onderschatten. Een directeur van een museum die zitting heeft in allerlei besturen, zoals dat van de Vereniging Rembrandt, en tevens connecties heeft in het plaatselijk bedrijfsleven en in de politiek kan veel gedaan krijgen voor ‘zijn’ museum of voor het museumwezen in het algemeen. Daarbij weet hij zich gesteund door verenigingen van vrienden, en, de nieuwste loot aan Neerlands museumstam: sponsoring door bedrijven.

Sponsoring door bedrijven komt ook ter sprake in het stuk van T. Bevers en E. Hitters over de podiumkunsten in Nederland. Daar wordt namelijk onder meer de geschiedenis van het Philips ontspanningsfonds in behandeld. Of dit soort mecenaat - het fonds bestaat al vanaf 1921 - kan overleven bij slechte bedrijfsresultaten zal de toekomst leren. Als het bedrijf zich terugtrekt uit de cultuursponsoring zal die leemte ongetwijfeld, zij het met veel gekissebis en met tegenzin, worden gevuld door anderen, bijvoorbeeld de overheid.

Die onderlinge afhankelijkheid van overheid en particulieren vormt een basso continuo in dit boek, ook in het stuk van Susanne Heitbrink over monumentenzorg en in de slotbeschouwing van Cas Smithuijsen. Hij formuleert het zó: ‘De collectieve verantwoordelijkheid voor de cultuur is gespreid over een zeer groot aantal particuliere individuen, vele instanties, verschillende overheden en bedrijven’

Wie in dat labyrinth zijn weg zoekt (en ik denk dan niet in de laatste plaats aan de groeiende groep studenten ‘culturele studies’) zal aan dit boek een draad van Ariadne hebben. Er is veel over het onderwerp geschreven, maar dan in de vorm van dorre nota's, droge rapporten en grijze beleidsstukken. Dit is nu eens een aantrekkelijk uitgevoerd boek dat de zaak op heldere wijze behandelt, en daarbij niet schuwt vele statistische gegevens te fourneren in overzichtelijke bijlagen.

Michiel Nijhoff

De hulpbehoevende mecenas: particulier initiatief, overheid en cultuur, 1940-1990, onder redactie van c.b. smithuijsen, Boekmanstichting, Amsterdam, 1990.