Ons Erfdeel. Jaargang 34

Een ruimte van menselijke waarde

Hoeveel nu publicerende dichters spelden in hun debuut in de jaren dertig: ‘onze verwenschingen’, ‘troostelooze’, ‘in eenzamen strijd’ in de jaren vijftig: ‘even weinig experimenteel als het warme bed en de gedekte tafel’; in de jaren zestig ‘korrupt’, ‘narsisties’, ‘provoserend’, en in de jaren zeventig: ‘gedigt’ en ‘'n moeilijke taak is 't’? Sonja Prins, ten onrechte meer bekend als één van de vrouwen van Ravensbrück dan als dichter, schreef in 1976 in de ‘Verantwoording’ bij haar eerste verzamelbundel, Gedichten 1930-1958 dat zij zich de vrijheid voorbehield, woorden op haar eigen manier te spellen: ‘Meestal komt dit neer op de vervanging van de ch-klank door de meer konkrete en minder Hoogduitse g - die voor mijn gevoel meer met het Nederlands verbonden is dan de later ingevoerde ch.’ De nu ‘als afsluiting van haar poëtisch oeuvre’ gepubliceerde keuze uit het werk van de laatste twintig jaar is echter weer met ‘ch’ gespeld, óók de gedichten die we al kenden uit haar tweede verzamelbundel Gedichten 1958-1969. De ‘ch’ was reeds teruggekeerd in Rondom de Boshut / Vier seizoenen, en in Brieven aan mijn zuster, in 1979 uitgebracht door Prins' eigen uitgeverij SoMA. Uit deze bundels zijn nu overigens geen gedichten overgenomen.

Het huis waarin ik woon bestaat uit vier afdelingen. De eerste en oudste, ‘De omgewoelde ruimte’, sluit aan bij de constante ‘ontoegankelijke’ stroom in haar oeuvre, de eigenzinnige en ondoorzichtige gedichten die zij vanaf 1933 publiceert, en waaraan zij haar imago van experimenteel dichter te danken heeft. De drie latere afdelingen sluiten aan bij de eveneens constante stroom zeer toegankelijke teksten die zij vanaf 1960 schrijft (‘Ik wil echt iets meedelen’).

Prins is een geëngageerd dichter, die haar talent heeft gewijd aan het bestrijden van alles wat

[p. 602]

het leven niet respecteert, en dat is wat alleen mensen elkaar en andere wezens kunnen aandoen. Getrouw aan dit engagement (‘nog altijd ben ik liever veteraan / dan vrouw of man’ dicht zij op bladzijde 50) wijdt zij het laatste vers van de bundel aan een oproep aan Gorbatsjov, door te gaan op de ingeslagen weg: ‘Perestrojka: een menselijk gezicht’.

De verzen na de eerste afdeling werden geschreven tussen 1978 en 1987, en hebben als voornaamste thema de verwerking van het ouder worden. Prins, geboren in 1912, aanvaardt de ouderdom, zoals zij alles aanvaardt wat bij het leven hoort: ‘als een organies gedeelte / van al wat voorbijgaat en sterft / en opmerkzaam de wereld beziet in een veelvoud van leven’. Deze aanvaarding impliceert het accepteren van concessies, zelfs het inzicht dat het eigenlijk geen concessies zijn, maar adequatere levensvormen.

De aanvaarding geldt eveneens ten aanzien van de poëtische vormen,

Sonja Prins (^o1912).

zoals blijkt uit het gedicht ‘Persoonlijk’

toch zijn mijn teksten
gladder geworden
met veel minder
oneffenheden

en ik die dacht
dat ik steeds autentieker
zou spreken
twijfel nu aan mijn eigen vermogen

Prins houdt niet van gladheid, volmaaktheid, zoals ze al vele jaren eerder schreef in antwoord op een critica die vond dat ze had moeten wachten met publiceren tot er ‘een gaver kristal’ te voorschijn was gekomen: ‘en als wij graven / vliegen de kluiten in het rond / en als wij maaien / vallen de halmen // geloof maar dat wij zien / wat er nog niet is / omdat we het zelf maken’. Als zij nu haar eigen bezwaar tegen de gladheid van haar late gedichten als een vooroordeel kan zien, dan is dat omdat ze er alsnog een basis voor heeft gevonden in de werkelijkheid: ‘want hoe zouden wij leven / als er niet ergens / voltooiing wachtte’.

Op de lezer maken haar verzen intussen nog steeds een wat ongevormde indruk - maar welke is de vormkracht van rondvliegende kluiten en vallende halmen? ‘Het gaat om het vastleggen van een paar dingen’ lezen we in ‘Soort eenheid’, om het scheppen van eenheid, om het schakel of doorgang zijn, en dat met de minimaalste middelen: met enkele woorden. De vormkracht van een gedicht is voor Prins een comprimerende kracht, die niet voortkomt uit iets als een gesloten structuur, maar uit het creëren van een ruimte voor het woord, ‘een grote poel die je niet moet beroeren / waaruit de woorden opstijgen / als morgennevel’. In die ‘woord - ruimte’ zijn de gevoelens gevangen, ‘maar de woorden vliegen als vogels / of duiken als vissen // ze scheppen een ruimte / van menselijke waarde // die alles omsluit’.

De bereidheid de ouderdom te aanvaarden impliceert niet het

[p. 603]

aanvaarden van het eigen einde. Hoewel scherp beseft, is deze eindigheid niet te bevatten. Dieren worden benijd om hun onwetendheid wat dit aangaat, bijna jaloers worden regeneratie en cyclus in de natuur waargenomen. Het individu, een ‘ik’, zal sterven en niet kunnen voortbestaan in de soort: ‘maar geen uitsterving / is te verhelpen / van de soort die wij zijn // dat is de niet te verteren gedachte / die in onze keel steekt’.

Ineke Bulte

sonja prins, Het huis waarin ik woon, Meulenhoff, Amsterdam, 1990, 80 p.