Ons Erfdeel. Jaargang 34

Zoektocht naar perfectie

Het was, geloof ik, de Nederlandse criticus en essayist Menno ter Braak, die ergens beweerde dat de eerste zin van een boek bepalend is en moet zijn voor het hele werk; het is zoiets als de muzieksleutel, die duidelijk aangeeft in welke toonaard het stuk gespeeld moet worden. Ter Braak wou met die boutade zeggen dat de waarde van een boek meteen moet kunnen worden herkend aan de eerste woorden, iets wat andere critici in zijn spoor later zouden herhalen en bevestigen. Zelf illustreerde hij dat onomwonden met zijn schitterende essay Politicus zonder partij, dat tot het beste uit de Nederlandse literatuur behoort.

De bezinning op het juiste begin van een boek is aan de andere kant zo oud als de roman zelf, en menig auteur heeft er zich op ludieke of ernstige wijze mee beziggehouden. Laurence Sterne deed het al in The Life and Opinions of Tristram Shandy, de Ierse romancier en fantast Flann O'Brien liet zijn roman At Swim-two-Birds tot driemaal toe opnieuw beginnen. Het zijn maar twee namen uit de literatuurgeschiedenis, maar zij zijn symptomatisch voor de problematiek van de literaire ouverture.

In zijn roman, Sapfo's lief, deed Leo Geerts het procédé nog eens over. Hij laat zijn boek beginnen met drie sterretjes, richt zich dan tot de lezer om het satirische aspect van het geheel extra te benadrukken en argumenteert vervolgens dat de asterisken volledig functioneel zijn, immers, ‘ontstaat niet elk verhaal per definitie zomaar ergens op een lukraak moment. Zouden niet de eerste woorden van elk verhaal*** moeten zijn?’ Geerts haalde er de aanhef van de Ilias bij, ‘het verhaal der verhalen’, om aan te tonen dat Homerus ook zo'n willekeurig startpunt gekozen heeft, met als logische conclusie: ‘Ach, elk begin is pure willekeur.’

Deze ouverture illustreert de woorden van Ter Braak in die zin dat we meteen weten dat we een vreemdsoortig boek voorgeschoteld gaan krijgen, waarin de satire het haalt van de literaire conventie. Daarna begint het verhaal, maar niet zonder haperingen, want getrouw aan de theorie van de sterretjes dient ook hier even in

[p. 596]

Leo Geerts (1935-1991).

de tijd gereisd. De hoofdpersoon, die het verhaal in de ik-vorm vertelt, is een homofiele volksjongen die studeert aan het privéinstituut Schola Vitae (de school van het leven), waar aan de hand van Machiavelli's geschriften een soort existentieel management wordt gedoceerd. Stichter en leider is een zekere M.M., of Master Mentor, wiens echte naam evenwel Marcel van der Linden is (en de kenners van Geerts' werk zullen hier wel de link leggen met diens onder dat pseudoniem geschreven roman De mentor). Wanneer ook de mooie maar domme Sapfo, dochter van de miljardair Aristoteles Kenausis, op school komt, koopt haar vader het instituut en verhuist het naar New York. De hoofdpersoon en zijn vriend Bram gaan mee. Wanneer Sapfo met haar vader op vakantie naar Egypte gaat, mogen ook de drie wouldbe machiavellisten mee aan boord van de privé-jet, met daarbij nog een dertienjarige efebe die - nomen est omen - Geiltje heet. Dat is het ware begin van een reeks avonturen die zich achtereenvolgens in Luxor, aan boord van een soort piratenschip, in Beiroet, en op twee idyllische, van exotiek en erotiek doordrenkte Griekse eilanden afspelen en waarin met name Geiltje een centrale rol toebedeeld krijgt. Als symbool van de hermafrodiete gedachte zal hij zelf een gedaanteverwisseling ondergaan die zijn beeld, als in een film, zal doen overvloeien in dat van de (niet echt, maar veeleer noodgedwongen) lesbische Sapfo. Vooral tegen het einde wordt deze problematiek erg expliciet, wanneer de ik-persoon met Sapfo wegvlucht en zij een verhouding beginnen. De vraag naar de perfectie in de mens en het menselijk samenzijn is er aan de orde, en het is alweer cynisch dat die perfectie aan verminking wordt gekoppeld. Er is de herinnering aan de mutatie van Geiltjes lichaam, er is ook de castratie van de verteller die het slachtoffer wordt van Aristoteles' wraakactie (cf. The Revolt of Aphrodite van Lawrence Durrell). Maar het lot is nooit van dien aard dat de mens er geen voordeel uit kan halen. Zo eindigt de roman op een toon van gelatenheid die een sereniteit oproept die in schril contrast staat met de rest van het verhaal. Als roman is Sapfo's lief inderdaad nogal versnipperd, en de verwijzingen naar filosofen en theologen, naar actualiteit en antieke heldinnen zijn daar zeker niet vreemd aan.

Paul van Aken

leo geerts, Sapfo's lief, De Bezige Bij, Amsterdam, 125 p.