Ons Erfdeel. Jaargang 34

Als poedersneeuw

Anton van Wilderode (^o1918).

Het prolooggedicht waarmee Anton van Wilderode zijn eerste bundel De moerbeitoppen ruisten (1943) opende, draagt als titel ‘Herinnering heet elk geluk’. Hij zal toen (nog) niet vermoed hebben dat de thematiek van dit gedicht, geschreven in 1941, twee jaar na de dood van zijn vader, bepalend zou zijn voor heel zijn dichtwerk. Of toch? De dood van zijn vader had de romantische droom van de knaap en het geloof in een mooiere, door de kinder- en jeugdjaren belichaamde wereld, gehavend en te vroeg geschonden, zodat het geluk voortaan zou liggen in de herinnering die deze wereld oproept. Nu precies een halve eeuw later is er met Poedersneeuw in wezen niet zoveel veranderd. De dichter heeft intussen een heel leven achter de rug en meer dan ooit spitst hij de kern toe op wat voorbij is. De poëzie van Van Wilderede blijft dus een ‘poëzie van het verlies’, al is de toonaard van deze bundel minder elegisch en blikt de dichter dankbaar terug op wat het leven hem ‘mild’ heeft gegeven en tot een vredevolle aanvaarding van het bestaan heeft geleid.

Evenwijdig met deze gedragen levensvisie, loopt ook de vorm waarin de bundel gegoten werd. Van Wilderode opteerde voor het uitgepuurde kwatrijn, met rijmschema aaba, ‘eigen aan het Oosterse of Perzische kwatrijn dat een afgerond geheel, een gedicht op zichzelf vormt’. In het Lexicon van literaire termen (H. van Gorp, red.) lezen we verder: ‘Ondanks zijn beperkte omvang biedt zulk gedicht meestal een treffend verwoorde levenswijsheid.’ Die levenswijsheid op zich staat bij Van Wilderode niet voorop, maar dat zijn verzen opnieuw ‘treffend verwoord’ zijn, daar kan geen lezer omheen.

Poedersneeuw neemt als het ware zelf de structuur van het kwatrijn over: drie afdelingen, Stuifmeel, Leeftocht, Veertjes, omsluiten de derde reeks Een jaar voorbij, waarin een tocht door het jaar heen, van lente tot winter, nog eens het land van herkomst oproept met telkens één kwatrijn per onderwerp. In de andere afdelingen zijn dat er meerdere. Het Moerbeke-Waas van de kinderjaren, geassocieerd met zon, wind, gras, sloot, bos, korenvelden en de onvermijdelijke canada's, wordt als het onvervangbare ‘Eden’ geëtst in verfijnde miniaturen. Sinds enkele jaren is het, ook letterlijk, opnieuw het thuisland van de dichter, want hij heeft er een eigen ‘woonst’ laten bouwen op het ouderlijke ‘hofland’.

Achter het huis begint mijn hof van heden,
deels van vandaag en deels van het verleden:
gras waar ik liep, pauwblauw ka bouterbos
en vendels varens op vijfhonderd schreden.

In die omgeving kan hij rustig de ‘balans’ opmaken ‘en wat ik niet mocht of vermocht / heb ik tot gedichten geschreven’. De ‘ars poëtica’ van Van Wilderode is erop gericht de ogenblikken die hem dierbaar waren (zijn) even te ontrukken aan de tijd en ze te verduurzamen in het gedicht. Alhoewel:

Als poedersneeuw ligt poëzie. Eén uur

[p. 593]

 

niet langer ach, zo onvoorstelbaar puur

 

als niets daarnà stuifmeel en vogelveertjes.

 

Al wat op aarde valt verliest zijn duur.

Juist de vergankelijkheid van alle dingen is het steeds weerkerend thema, maar het wordt ook onmiddellijk verbonden met het bij Van Wilderode complementaire thema van het geloof in een voortbestaan. Over de dingen die hij op reis ontmoet - opnieuw selecteert hij uit zijn zuiderse reizen (Italië, Griekenland) - ligt vaak de glans van eeuwigheid. De mens gaat voorbij, maar zijn geest blijft. De glimlach die het gelaat van de knaap op een Griekse ‘Stele’ siert,

(...) geeft
aan zijn gezicht een dadelijke warmte
die ook voorbij de dood behou den bleef.

Sappho heeft het paradijselijke eiland Lesbos

(...) bewust gekozen
tot sieraad voor haar tijdelijk verblijf
én voortbestaan tussen de tijdelozen.

Van Publius Vergilius Maro zijn zelfs de sporen van een graf verzwonden. Ook voor hem geldt echter het Horatiaanse ‘aere perennius’:

Zijn lichaam is voorbij, maar van zijn stem
blijft elk die leest de heldere echo horen.

De gestorven vrienden of dierbaren (Lieven Rens, Bernard Kemp, Joos Florquin, Ignace de Sutter, Rose Gronon, de beide ouders) die hij in Veertjes in enkele feilloze portretten tekent, hebben eveneens de herinnering met de kern van hun persoonlijkheid gevoed. Dat de gecondenseerde vorm van het kwatrijn voldoende kan zijn om een sprekend facet vast te leggen, wordt in deze afdeling afdoende bewezen. Over Bernard Kemp zegt hij onder meer:

Een boek nam hij met eerbied uit de wand
met bijna strelen. Bladspiegel en band,
geur van papier en inkt van oude jaren
vulden zijn gauwgevulde kinderhand.

En over Rose Gronon:

De afstand tussen wat men weet en ziet
wordt vaak onzichtbaar als te oud verdriet:
de dorpelingen die haar 's zomers zagen
zagen de winter in haar ogen niet.

Hun aller herinnering brengt Van Wilderode bovendien opnieuw in de sfeer van ‘de overoever’, het land van de overkant van dit bestaan, waar heel zijn dichterschap op afstevent en dat in zijn levensavond steeds helderder contouren krijgt.

Wanneer het deemster invalt denk ik aan
zovele vrienden die zijn voorge gaan,
bevorderd tot een onvoorstelbaar leven
waarin zij zonder avond voortbe staan.

Van Wilderode heeft in Poedersneeuw trouwens zijn belangrijkste thema's als in een notedop samengebracht. De bundel bewijst eens te meer hoe eenvoudig en tegelijk suggestief poëzie kan zijn. Men leze in dit verband onder meer de vier kwatrijnen die op schroomvolle en schrijnende wijze de situatie van de zieke vriend André Demedts verwoorden. Vooral echter in de zintuiglijke natuurimpressies toont Van Wilderode hoe subtiel hij de dingen in beelden weet vast te leggen en in taal om te zetten: de sloot met de libellen, de naderende zwarte merel, de beukenootjes in de herfstige dreef..., in een paar penseelstreken zijn ze haast tastbaar neergezet. Als voorbeeld nog het kwatrijn ‘Teder’:

Teder de dag die nog niet wil beginnen,
een tentenkamp van tule en wit linnen
waarin de zon met vlokjes licht beweegt
gelijk een vis met niets dan zilvervinnen.

Poëzie als poedersneeuw. ‘Eén uur / niet langer ach...’ De witte schittering - sneeuwwit is een sleutelwoord in de bundel - van deze verzen zal wel even langer in de herinnering van de lezer blijven dan de sneeuw die tot poeder verkorrelt en na verloop van tijd verdwijnt.

Rudolf van de Perre

anton van wilderode, Poedersneeuw. Kwatrijnen, Lannoo, Tielt, 1991, 64 p.