Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 584]

Culturele kroniek

Literatuur

Zuidland

P.F. Thomése (^o1958).

Dat P.F. Thomése de Nederlandse AKO-literatuurprijs 1991 voor zijn verhalenbundel Zuidland zou krijgen, was na de bekendmaking van de genomineerden voor iedereen duidelijk. De bejaarde jury nomineerde - vanuit achteraf duidelijk traceerbare persoonlijke belangen - weliswaar van kinderboek tot biografie, maar kwam gelukkig op het moment suprème tot het juiste inzicht: de omstreden AKO-prijs dient een proza-prijs te zijn. Anders zou het toch al enigszins belachelijke circus rond die prijs - met de op de Nederlandse televisie uitgestraalde bekendmaking van de winnaar in een op dat moment door de genoten copieuze maaltijd met bijbehorende alcoholische consumpties niet meer geheel ‘bij zinnen’ zijnd quasi-chique gezelschap - pas werkelijk belachelijk worden. De AKO-prijs, wil zij enig aanzien behouden (of krijgen), moet een proza-prijs blijven. Enfin, P.F. Thomése werd ditmaal de winnaar, - en binnen deze lijst van nominaties volkomen terecht.

Zuidland is een prachtige bundel. Thomése schrijft werkelijk iets nieuws in de Nederlandse literatuur: geen herinneringen aan een afschuwelijke jeugd, geen belevenissen over zijn eigen leefmilieu. Hij portretteert ‘vergeten figuren uit de vaderlandse geschiedenis’ (flaptekst) van de zestiende en achttiende eeuw; hij toont zich gefascineerd door de nietigheid van de mens tegenover een overweldigende natuur en door de afschuw wekkende aspecten van het menselijk bestaan in verval: stank, verrotting, zweet, etter en drek. Hij beschrijft dit alles zeer overtuigend, - zowel thematisch als stilistisch.

De bundel Zuidland bevat drie verhalen: ‘Leviathan’, ‘Zuidland’ en ‘Boven aarde’. Het openingsverhaal gaat het verst terug in de tijd: het speelt zich af omstreeks 1570 in het Noordhollandse duingebied, waar tijdens een alles verwoestend en overstromend noodweer op het strand een walvis aanspoelt. De monstrueuze omvang van dat dode dier wordt tot symbool van de nietigheid van de mens tegenover de krachten van de natuur. Als hoofdpersoon kiest Thomése de Leidenaar Jan van der Does, heer van Noordwijk, alias de dichter Janus Dousa, die een belangrijke rol speelde bij de stichting van de Universiteit van Leiden. De verteller van het verhaal volgt de ruiterstoet, met Dousa aan het hoofd, die de natuurramp in ogenschouw neemt. De verteller levert ook commentaar, filosofisch commentaar, op het ‘actuele’ gebeuren. Wanneer vissers uit het overstroomde gebied een lijk achter zich aan slepen, zegt de verteller: ‘Het had hen (die vissers, FdR) kunnen verwonderen dat een dode net zo zwaar is als een levende. Een ziel, die het leven is, weegt niets. Het zou een gedachte van Dousa kunnen zijn, maar die was verderop en wist niet dat de dood hem op de hielen zat; hij had kunnen denken dat, aangezien een dood lichaam even veel weegt als een levend, men de dood als last, zonder het te weten, altijd al met zich heeft meegevoerd en dat men, als men sterft, alleen maar iets verliest - iets wat niets weegt, een kleinigheid, en nog minder dan dat, een nietigheid, iets wat er misschien wel nooit geweest is.’ Dit soort overwegingen, in deze stijl verwoord, doen denken aan de vertellers-posities in het werk van FC. Terborgh. En dat bedoel ik dan als compliment, want Terborgh beschouw ik nog altijd als een van de grote Nederlandse schrijvers, die dat romantische en daarmee wanhopige verlangen naar het onmogelijke heeft vormgegeven.

Het wanhopig verlangen wordt het meest duidelijk in het titelver-

[p. 585]

haal van de bundel. Onder de druk van de ambities van zijn vader moet of wil of zal een jongeman het eindpunt van de wereld ontdekken: Zuidland. De jongeman heet Jacob Roggeveen, wederom een ‘historische’ figuur: van 1693 tot 1706 was hij notaris in Middelburg en van 1706 tot 1714 Raad van justitie in Batavia. Thomése schildert de familie Roggeveen, hij schetst Jacob als de broer van de zieke Jan die droomt ver overzee te gaan om nieuwe landen te ontdekken, als de zoon die zich mislukt voelt ten opzichte van zijn vader. ‘Jacob vervloekte zijn vader, die zich als een lintworm in hem had genesteld en alles opvrat, onverzadigbaar, zodat er voor hem niets overbleef.’ Jacob is de personificatie van een levensgevoel dat in onze na-oorlogse geschiedenis wel als nihilistisch is aangemerkt; de verteller verwoordt het met een ironische ondertoon: ‘Het liefst liet hij zijn toekomst zoals die was: leeg. Want voor je het wist had je je toekomst ingewisseld tegen een verleden. Het nadeel van een verleden was dat het zo vast lag. Met een toekomst kon je nog alle kanten op.’

Wat uiteindelijk de twijfelaar toch dwingend rest, is de uitvoering van de droomreis van broer en vader naar het Zuidland, die door een aanbod van de WestIndische Compagnie werkelijkheid wordt. ‘Onder aansporingen van zijn zieke broer rustte hij een kleine vloot uit. Het vlaggeschip vernoemde hij naar zijn vader. En op 1 augustus 1721 voer hij uit. Hij had evengoed niet kunnen gaan.’ Die slotzin van het verhaal is het cynische commentaar van de verteller, - inderdaad, hij had evengoed niet kunnen gaan, want volgens de ware geschiedenis ontdekt Jacob Roggeveen na de omzeiling van Kaap Hoorn weliswaar het Paaseiland (Pasen 1722), maar Zuidland zal voor hem verborgen, onbereikbaar gebied blijven.

Ook het slotverhaal, ‘Boven aarde’, is (letterlijk) doortrokken van de bedorven geur van mislukking. Wederom is een historische avonturier de protagonist: de Groningse hertog Johan Willem Ripperda, diplomaat in Spanje, in de Spaanse adelstand verheven en van 1725 tot 1726 adviseur van Filips V in Segovia, ten val gebracht wegens wanbeheer, gevangen gezet, in 1728 ontsnapt naar Noord-Afrika, in 1731 adviseur van de sultan van Marokko. Ook in die laatste functie valt hij weer in ongenade en wordt gekerkerd in Tetuan, waar hij in 1737 sterft. In die ondergangssituatie, die Thomése overigens verplaatst naar een gevangenis onder het schrikbewind van de Bey van Tunis, begint het verhaal. Het verrassende van dit verhaal is, dat Thomése de geschiedenis grotendeels presenteert door de ogen van Ripperda's lijfarts Foucart, een gemankeerde homoseksueel. ‘Hij was, zolang het er toe deed, een plichtmatig man geweest, wiens bestaan echter, al voordat hij in Tunis terechtkwam, was verpletterd onder het inzicht dat het van geen betekenis was.’ Op een bijna wellustige wijze worden barbaarse taferelen opgeroepen. ‘Boven aarde’ is werkelijk het slotakkoord (fortissimo!) van een bundel waarin de totale mislukking van levens en levensverwachtingen het hoofdmotief is. ‘Soms raakte Foucart in paniek bij het besef van dit leven temidden van vliegen en honden en dan kreeg hij de aanvechting zich te vergooien, om zich te bedrinken in het gezelschap van zingende mensen en zijn hand stiekem in de broek van een Moorse jongen te laten glijden - maar hij kon het niet: van standvastigheid was hij stram geworden, zijn fantasieën waren levend ingemetseld zoals de dienaren van een dode despoot.’ Toch komt ook Foucart zichzelf nog tegen in een buitengewoon vernederende situatie, - die hij met opzet gezocht heeft. Of nee: waar hij als het ware door een onbedwingbare kracht willoos ingezogen wordt. Want dat is het menselijk lot.

Zuidland heeft terecht de grote AKO-literatuurprijs gekregen. Of dat ook betekent, dat het boek door een groot publiek gelezen wordt, betwijfel ik. Des te erger voor het publiek, zou ik willen zeggen. Want nogmaals: Thomése evoceert mensen en hun drijfveren in landschappen uit verleden tijden op een wijze die grote bewondering afdwingt.

Frans de Rover

p.f. thomése, Zuidland, Querido, Amsterdam, 1990, 136 p.