Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 452]

Nederlandse taal- en cultuurpolitiek
Nederlandse taal en cultuur in het buitenland

Nederland- en Vlaanderenkunde

De discussie over de relatie tussen Nederland en Vlaanderen die het afgelopen jaar in pers en politiek heeft gewoed, lijkt na de eerste aanvaringen nu in een wat rustiger vaarwater terecht te zijn gekomen: de opwinding over de boodschap van d'Ancona is al weer weggeëbd, en in de praktijk weet men elkaar ook beter te vinden getuige de versterking van de uitwisselings- en samenwerkingsmogelijkheden bij onderwijs en wetenschap. En er is natuurlijk de Taalunie, al zou die meer kunnen doen; er wordt eendrachtig gewerkt aan het grote woordenboek en aan de standaardgrammatica; en sinds september 1990 is er ook een gezamenlijke commissie voor de spelling.

Dat wil niet zeggen dat er niets meer te wensen overblijft. Telkens weer blijken mensen liever hun eigen weg te gaan en langs elkaar heen te werken, uit individualisme, eigenbelang, korte baandenken of politieke onwil: men zie de treurigstemmende opheffing van de Stichting tot Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk. Voeg daarbij de traagheid der geschiedenis, de in beide landen gegroeide, uiteenlopende staatsvormen, tradities en gewoonten - en er zijn voorlopig genoeg obstakels op de lange weg naar culturele samenwerking en integratie.

Gebrek aan wederzijdse kennis is nog zo'n obstakel. Onbekend maakt onbemind, en voor het gemak hanteert men dan maar de stereotype voorstellingen waarvan de Belgenmop en het vooroordeel tegen de Hollanders slechts de meest gangbare uitingen zijn. Nu waren boeken met behoorlijke systematische en toegankelijke informatie over cultuur en samenleving in Nederland en Vlaanderen tot voor kort ook nauwelijks te krijgen. Nog in 1987 moest Jan De Vries in dit tijdschrift constateren, dat er eigenlijk maar één werkje was dat enigszins in de behoefte aan dergelijke informatie voorzag, namelijk Wie Nederland en Vlaanderen wil leren kennen, van J. De Rooij en J. Wilmots. Sindsdien is er wel het één en ander verschenen, de boeken van Shetter, Snoek en Zahn bijvoorbeeld, die veel nuttige informatie geven over Nederland, maar niet over Vlaanderen, want dat is tenslotte een ander land.

De beide boeken die ik hier bespreek nemen wat dit betreft een volstrekt ander uitgangspunt en geven een systematische gezamenlijke behandeling van de Nederlandse en Vlaamse samenleving en cultuur. Klinkt hier nu het geluid van de toekomst, van de Verenigde Staten van Europa, waar de historisch gegroeide nationale staten steeds verder worden uitgehold door Brussel, terwijl intussen de nationalistische ideologieën die er de drijvende kracht achter waren onder een andere naam terugkeren in de discussies over ‘culturele identiteit’? Een Europees Cultureel Handvest, dat de identiteit der kleinere Europese culturen moet beschermen, zal er in de nabije toekomst ongetwijfeld ook toe leiden, dat Nederland en Vlaanderen meer en meer als een culturele eenheid worden gezien, hoe verschillend vele inwoners van de Lage Landen daar ook over mogen denken. In deze culturele en politieke Europese context is de kernvraag dan ook: die culturele identiteit, wat houdt die eigenlijk in? En als men spreekt over culturele eenheid en integratie van Vlaanderen en Nederland, wat betekent dat precies?

Beide boeken laten zich lezen als een meer of minder geslaagd antwoord op deze vragen. Janssens en Vannisselroy stellen in het eerste hoofdstuk van hun Retour Amsterdam-Brussel, dat in Noord en Zuid ‘het blijvend besef (is) gegroeid dat de Nederlandse beschaving een eenheid vormt en dat die eenheid in stand gehouden en verder ontwikkeld dient te worden’ (p. 16). En aan het slot van hun boek signaleren ze een toenemende culturele integratie, die nog het meest wordt bevorderd door de televisie. Vanuit dit eenheidsperspectief behandelen zij in vogelvlucht de staatsinrichting, de sociaal-economische organisatie,

[p. 453]

het recht, het onderwijs, het geloof, de media, de sport en de cultuur in Nederland en Vlaanderen. Het boek bevat veel nuttige informatie, met 12 kaarten, korte literatuuropgaven en adressen van instellingen, alles toegankelijk gemaakt door een uitvoerig register. Onbegrijpelijk is, dat er niet een apart hoofdstuk over de Nederlandse taal is opgenomen. Onhistorisch is, dat Jan Frans Willems en Pieter Geyl niet worden genoemd. Onkritisch is, dat afwijkende geluiden van bijvoorbeeld Kousbroek, Hermans, Brouwers en Van Istendael nergens worden genoemd.

De eigenlijke behandeling van de culturele eenheid blijft bij Janssens en Vannisselroy steken in globale en slappe uitspraken van het type ‘Vlamingen passen in het Latijnse cultuurpatroon, Nederlanders uit de noordelijke provincies eerder in het Scandinavische’ (p. 45). Op dezelfde bladzij lezen we dat ‘Vlamingen en Nederlanders kibbelen wel eens. (...) Toch is er een toenemend streven naar samenwerking en integratie’. Met dergelijke oppervlakkigheden slaan de auteurs de studenten en docenten van het hoger onderwijs in binnen- en buitenland, voor wie het boek bedoeld is, niet bepaald hoog aan.

In tegenstelling tot dit eerste boek wordt in Waar Nederlands de voertaal is, van Van Hauwermeiren en Simonis, uitgegeven ‘met de financiële steun van de Nederlandse Taalunie’, het vraagstuk van de culturele verschillen tussen Nederland en Vlaanderen wel apart aan de orde gesteld. De vergelijkende en contrastieve behandeling van de Nederlandse en Vlaamse identiteit geeft een helder beeld van de verschillen waarmee bij een cultureel integratieproces rekening dient te worden gehouden. Het boek geeft een realistische presentatie van deze verschillen, nog verlevendigd door de opgenomen leesstukken met afwijkende en conflicterende opinies en door de vele foto's en kaarten. Achterin is een uitvoerige lijst opgenomen van terminologische verschillen in het Nederlands van Noord en Zuid. In dit boek ontbreken recht, geloof en sport, maar de strijd tegen het water, de milieuproblematiek, de kunst en de bezienswaardigheden, en vooral de taal worden hier veel uitvoeriger en grondiger behandeld dan bij Janssens en Vannisselroy.

De auteurs zien hun boek als een studieboek Landeskunde, en het is droevig dat ze voor deze vakaanduiding geen Nederlandse term hebben kunnen bedenken. Inhoudelijk is het beter geslaagd dan het boek van Janssens en Vannisselroy. Zowel het aantal onderwerpen als de geboden informatie is veel uitvoeriger, de tekst is concreter en preciezer en ook meer bij de tijd. Het stemt daarom bizonder treurig dat er geen register in is opgenomen, zodat het als naslagwerk niet te hanteren valt.

Tenslotte nog een voorbeeld van het verschil tussen beide boeken. In Waar Nederlands de voertaal is wordt op p. 67 in 12 regels zeer beknopt maar correct het Fries en de taalsituatie in Friesland geschetst, met op p. 68 een kort tekstje in het Fries en een literatuurverwijzing. Bij Janssens en Vannisselroy daarentegen lezen we op p. 24 ‘Nederland bezit behalve een Nederlandse, ook een autochtone Friese gemeenschap met een eigen taal en cultuur die sterk met de Nederlandse verwant is’. Behalve dat dit oppervlakkig, niet-informatief en feitelijk onjuist is, en dat op dit niveau het vak Nederlandkunde volkomen oninteressant wordt, is de kijk op de eigen culturele minderheid die eruit spreekt in Europees perspectief wel bijzonder kortzichtig: als er in een boek over Europese cultuur zo tegen de Nederlandse zou worden aangekeken en deze zou worden afgedaan bijvoorbeeld als een taal en cultuur die sterk met de Duitse verwant is, dan was natuurlijk de wereld te klein.

Er blijft dus al met al nog veel te wensen over.

Reinier Salverda, University College London

g. janssens en h.j. vannisselroy, Retour Amsterdam-Brussel, Wolters-Noordhoff, Groningen, 1990, 221 p.
p. van hauwermeiren en f. simonis, Waar Nederlands de voertaal is, Van In, Lier/Brussel, 1990, 196 p.