Ons Erfdeel. Jaargang 34

‘Mildheid haalt de ouderdom in’

Het lijkt wel een ongeschreven wet in het literaire bedrijf, dat auteurs na de uitgave van hun verzameld werk een tweede produktieve jeugd kennen. Ben Cami vormt op die regel blijkbaar geen uitzondering. Toen, na jaren van stilzwijgen, in 1984 zijn verzamelde gedichten verschenen, leek dat fraaie boekwerk de synthese van een lange en verdienstelijke, maar allerminst opvallende poëtische carrière. Weliswaar had Cami tijdens de jaren van het Vlaamse experiment rond Tijd en Mens enigszins in de belangstelling gestaan, maar sindsdien bleef de bekendheid van zijn oeuvre al met al toch vrij beperkt. Na Gedichten 1954-1983 volgde echter al spoedig een bundel verhalen en prozaschetsen, Brieven aan Dorothy, en nu is er een nieuwe dichtbundel.

De titel kon moeilijk typerender: Ik ben hier vreemd. Het is meteen een heel poëtisch programma en een levensvisie in een notedop. De dichter bevindt zich weliswaar op een vaste en bekende plaats, maar terzelfder tijd is die plaats hem toch niet eigen; in wezen blijft hij een vreemde, een persoon in de marge, een buitenstaander die het allemaal wat van buitenaf observeert. Het is de kenmerkende houding in heel Cami's werk. Niet toevallig debuteerde hij met een bundeltje dat In de tijd verloren heette, een duidelijk door het existentialisme geïnspireerde titel. Van meet af aan werd zijn poëzie trouwens gedomineerd door de problematiek van de zondeval, de verdrijving uit het oorspronkelijke paradijs en de definitieve teloorgang van de naïeve onschuld. Even typerend is het hoe de dichter zich niet identificeert met de ‘goede’ Adam, maar, integendeel, met de traditioneel vervloekte Kain (overigens een quasi-anagram van Cami).

Dezelfde basisthema's en dezelfde terughoudende, mild-ironische toon overheersen ook in deze gedichten. Het openingsvers is in dit opzicht reeds sprekend:

In een boot, onder de nacht,
Onder de hoorn van de maan
Zaten we te peuren. Soms
Wiegde de boot en pletste een paling.

Van heel ver naderde geruis en
Even later sijpelde de zomerregen
Rustig en spraakzaam over 't water
Het riet en onze warme ruggen.

(...)

Toen kwamen de vliegtuigen, heel hoog, vele,

[p. 437]

 

De donkere stilte brokkelde uiteen als turf,

 

En eerst na lang vormde de nacht

 

De stilte opnieuw.

 

 

 

Vreemd, dat geen van ons aan het gedreun

 

Veel aandacht schonk,

 

En de dobbers, drijvend op het maanlicht,

 

Verder roerloos bleven de hele nacht.

 

(p. 5)

Het zijn zinnen die de lezer meteen terugvoeren naar de Biesbosch-gedichten aan het eind van Gedichten 1954-1983. Ook nu wordt in eerste instantie de volstrekte harmonie in de natuur opgeroepen, in enkele sobere maar welgekozen beelden. Daarbij gaat het bij uitstek om een dynamische beschrijving, die gekenmerkt wordt door een voortdurende beweging en door onderhuidse sporen van aanwezigheid: het deinen van de boot, de paling en de regen... Binnen die vanzelfsprekende orde is ook de aanwezigheid van de vissers geïntegreerd. Op het eerste gezicht passen ook de vliegtuigen binnen het globale patroon. Toch vormen zij een storende dissonant: door de mens vervaardigde machines, met opdringerig lawaai, vooral symbool van (het trauma van) de oorlog. Na hun overvliegen is niets veranderd, maar niets is nog hetzelfde; de lakonieke toevoeging ‘Vreemd’ is in deze context onthullend genoeg.

Die minieme maar onherleidbare vervreemding vormt de grondtoon van vrijwel alle gedichten uit Ik ben hier vreemd. Telkens observeert de dichter die unheimliche wereld, met een scherpe blik die niets ontziet. Daarbij neemt hij duidelijk stelling, ook al laat hij zich nergens verleiden tot een gemakkelijke moralisering. Aan de ene kant treffen wij in de bundel een aantal ‘natuurgedichten’ aan, die in het verlengde liggen van het net geciteerde vers. Ze beschrijven het onopvallende geweld van de kat, het spel van dieren, de jacht, de lente... Toch is het Cami niet te doen om de descriptieve evocatie als zodanig. Als afstandelijke verteller selecteert en vertelt hij duidelijk vanuit een strategisch gekozen perspectief, met een uitgesproken symbolische bedoeling; wat uiteindelijk voorop staat zijn de fundamentele krachten van aantrekking en afstoting, waarheid en schijn, die in de wereld werkzaam zijn. Dezelfde tendens tot symbolisering spreekt ook uit de meer autobiografisch getinte gedichten. Ook daar vormen persoonlijke ervaringen en herinneringen - aan de beide ouders, aan het verleden, aan bekenden en familieleden (met o.m. een indringend vers over het troebele wedervaren van een Oostfrontstrijder) - in wezen aanknopingspunten voor een bredere visie. Cami wordt het meest geboeid door fundamentele vragen, die voortkomen uit een existentieel gevoel van wrevel en onvrede.

Het gelukkige resultaat zijn ideeën die hun persuasieve kracht juist ontlenen aan de vormbeheersing, het meesterlijke gebruik van stijlmiddelen als het detail, het understatement, de ironie, het beeld en het aforisme. Wat Cami te zeggen heeft kan, wat mij betreft, dan ook niet vaak genoeg op die manier gezegd worden. Zijn poëzie moet in feite gelezen worden in plaats van ze in abstracte beschouwingen te vatten. Of gewoon maar geciteerd:

Mildheid haalt de ouderdom in,
Krenkt geen blad, geen bloem.

Leg mildheid op een wit
Tekenblad: ze bestaat uit niets,
Uit verloren dingen, vriendschap
Van een circusleeuw bij voorbeeld,

Of de smekende ogen
Van een oude filmster.

Mildheid is een landschap waarin
Je vader en je moeder
Zonder wroeging herleven.
(p. 16)

Dirk de Geest (N.F.W.O.)

ben cami, Ik ben hier vreemd, Kritak / Meulenhoff, Leuven / Amsterdam.